शेतकऱ्यांचे स्वराज्य

प्रबोधनकार ठाकरे

prabodhankar.com

साठी पसारा मीडियावर्क्सची निर्मिती

पहिल्या आवृत्तीचं पहिलं पान

।। वन्दे मातरम् ।।

शेतकऱ्यांचे स्वराज्य 

लेखक 

केशव सीताराम ठाकरे 

संपादक, `प्रबोधन`

प्रकाशक 

भा. र. कद्रेकर 

किंमत १ रु

प्रकाशन वर्ष १९२९

“ ज्यांना राजकारणांत भाग घ्यावयाचा असेल त्यांनी इतर देशांप्रमाणे याहिं देशात प्रत्येक मनुष्याला मनुष्यत्वाचे सर्व अधिकार दिले पाहिजेत; नाहीतर आमच्या हातून मुळींच देशसेवा होणार नाही. “

राजर्षी कै. छत्रपती शाहू महाराज

लेखकाचा प्रास्ताविक खुलासा

या पुस्तकात व्यक्त झालेल्या विचारांचे बीजारोपण २९ वर्षांपूर्वी देवास (मध्य हिन्दुस्थान) येथील व्हिक्टोरिया हायस्कूलमध्ये मी मॅट्रिकचा अभ्यास करताना झालेले आहे. त्या वेळी माझे परमपुज्य गुरुवर्य कै. गंगाधर नारायण शास्त्री (पण्ड्या) एम.ए. शाळा सुपरडंट` हे आमचा इंग्लिश क्लास घेत असत. यांची शिक्षणपद्धति परिणामकारक, चित्तप्रबोधक आणि व्यापक असे. विषय चिकित्सापूर्वक समजावून देण्याची यांची हातोटी मला आजसुद्धा `अनन्य` अशीच वाटते. `कॅरेक्टर ऑफ धी हॅपी वॉरियर` आणि गोल्डस्मिथची `ट्रॅव्हलर` व `डेझर्टेड व्हिलेज` ही काव्ये शास्त्रीबुवा सबंध वर्षभर दररोज नियमित शिकवीत असत. त्यांचे व्याख्यान सुरू झाले की बारीकसारीक मुद्देसुद्धा स्पष्ट सिद्ध करण्यासाठी अनेक संदर्भ ग्रंथांच्या राशीच्या राशी टेबलावर येऊन पडायच्या. इतिहास, तत्त्वज्ञान, काव्य, समाजशास्त्र, थिऑसफी, कसलाहि संदर्भ विवेचनात येताच, त्याची शहानिशा स्पष्ट झाल्याशिवाय शास्त्रीबुवांचे पाऊल पुढे पडतच नसे. इतकेच नव्हे, तर `डेझर्टेड व्हिलेज` मधला

Sweet was the sound, when oft at evening`s close Up younder hill the village murmur rose; `As some tall cliff that lifts its aweful form.`

या कलमातले वर्णन प्रात्यक्षिकाने पटविण्यासाठी शास्त्रीबुवा आम्हां विद्यार्थ्यांना बरोबर घेऊन एका खेड्यातही दौऱ्यावर गेले होते. `ट्रॅव्हलर` मधल्या `As some tall cliff that lifts its aweful form.` या चारच ओळींवर शास्त्रीबुवा तब्बल आठवडाभर प्रवचन करीत असताना, त्यांची एकतान झालेली तल्लीन वृत्ति आजहि माझ्या नजरेपुढे स्पष्ट दिसत आहे. माझ्या विचार-उच्चार आचारांची जी पिण्डप्रकृति महाराष्ट्राला आज बरीवाईट परिचित आहे, तिच्या कमावणीच्या श्रेयाचा बराचसा भाग मी के. शास्त्रीबुवांच्या स्मृतिसमाधीवर `गंगेच्या पाण्याने गंगेची पूजा` म्हणून आज जाहीररीतीने समर्पण करीत आहे. मुंबईच्या चालू संपांच्या क्रान्तियुगात गिरणी कामगारांच्या प्रत्येक झोपडीत उपासमारीची अवदसा भयंकर धुमाकूळ घालीत आहे. सावकारी पिण्डाच्या माझ्या अनेक `मित्रां`नी कायदेबाजीच्या चापात माझ्या उमलत्या लोकसेवेची ठेचणी करून, मलाहि या गिरणबाबूंच्या उपासमारीचा आणि कफल्लक राहणीचा प्रत्यक्ष अनुभव घेण्याची सुसंधी दिल्यामुळे, त्यांच्या बेदनांशी आणि भावनांशी तद्रूप आणि तल्लीन होणे कठीण गेले नाही. प्रस्तुत पुस्तकाच्या कल्पनेचा जन्म गिरणीत जाणान्या, पण बेरोजगारीने उपाशी तळमळणाऱ्या एका तरुण कोकण्या बाईच्या स्फुंदनात झालेली आहे. करुणेलाहि करुणेचा पाझर फोडणारे तिचे ते चित्र पाहून मी क्षणभर दिङ्मूढ होऊन, तसाच, रस्त्यावर उभा राहिलो. एका क्षणात लाख विचारांचा सिनेमा मस्तकात खेळला. इतक्यात एका मोटारबाईने कर्णभेदी कर्णा फुंकून `राजरस्त्यावर उभे राहणे मूर्खपणाचे आहे` असे माझे कान उघडले. फुटपाथवरून मी घरचा (घर कसले ? भाडोत्री बिन्हाडाचे खुराडे) मार्ग धरताच `डेझर्टेड व्हिलेज`मधल्या खालच्या ओळी २९ वर्षांपूर्वी शाळेत पाठ केलेल्या ओळी आपोआप बिनचूक माझ्या तोंडून बाहेर पडू लागल्या.

Ah, turn thine eyes, Where the poor houseless shivering female lies.

She once, perhaps, in village plenty blest, Has wept at tales of innocence distrest; Her modest looks the cottage might adorn, Sweet as the primrose peeps beneath the thorn: Now lost to all her friends, her virtue fled, Near her betrayer`s door she lays her head; And, pinched with cold, and shrinking from the shower. With heavy heart deplores that luckless hour When idly first, ambitious of the town. She left her wheel and robes of country brown.

लागलीच शास्त्रीबुवांच्या प्रवचनांची आठवण जागी झाली. याच ओळी समजावून सांगताना, `उद्ध्वस्त खेड्यातून शहरी भांडवलशाहीच्या जाळ्यात येऊन अडकलेल्या तरुणीच्या कर्मकहाणीचे हृदयद्रावक वर्णन तल्लीनतेने चालले असताना, शास्त्रीबुवा मधूनमधून आपले डोळे उपरण्याने कसे पुशीत, त्याचेही स्मृतिचित्र मला दिसू लागले. बिन्हाडी खुराड्यात येताच, कपाटातून `डेझर्टेड व्हिलेज`चे पुस्तक बाहेर काढले. त्याचे सहृदयतेने वाचन केले आणि मनावर जे जे विचार-तरंग उठले त्याची टिपणे तयार केली. महाराष्ट्रातला शहरी मजूर आपल्या पिढीजात नांगराची उपासना करणारा खेड्यातला स्वावलंबी शेतकरी बनल्याशिवाय, आज सर्वत्र भडकलेल्या पोटाच्या बण्डाला पायबंद लागणार नाही, ही गोल्डस्मिथची विवंचना माझ्या विचारांशी प्रथम एकतान झाली आणि त्यावरचे सर्व विचार उत्क्रान्त होत होत, त्यांचे पर्यवसान आज शेतकऱ्यांचे स्वराज्य या आजच्या स्वप्नसृष्टीत, पण उद्याच्या सत्यसृष्टीत झाले आहे.

ऑलिव्हर गोल्डस्मिथने आपले `उद्ध्वस्त खेडे` काव्य प्रसिद्ध केले, तेव्हा त्यात गोविलेली तत्त्वे खरी का काल्पनिक ? यावर तत्कालीन आंग्ल विद्वानांत मोठी चर्चा चालू झाली. कोणी म्हणे हे काव्य सूचनात्मक आहे, कोणी म्हणे हा इंग्लण्डला एक इशारा आहे, तिसरा म्हणे ही वाङ्मयाची नुसती सेवा आहे, आणि शेवटी वादाचा समारोप करण्यासाठी कविवर्य ग्रे याने अभिप्राय दिला की This man is a poet" (हा मनुष्य कवि आहे.) हिन्दुस्थानाच्या शेतकीचा आज जसा विध्वंस झाला आहे, तसा गोल्डस्मिथच्या किंवा कोणाच्याहि काळी इंग्लण्डने कधीच अनुभवलेला नसल्यामुळे, प्रस्तुत काव्यातल्या विचारांना कवि कल्पनेपेक्षा अधिक महति कोण देणार? आणि आपल्या एका राष्ट्रभूषण कवीने वर्णन केलेली परिस्थिति आपल्याच राष्ट्राच्या सम्राटछत्राखाली एका प्रचण्ड हिन्दुस्थान देशात, पुढे लवकरच यथाक्षर घडणार आहे, याची त्या आंग्ल पंडितांना काय कल्पना असणार? गोल्डस्मिथचे `उद्ध्वस्त खेडे` इंग्रजांना इंग्लण्डात कधीच दिसले नाही, तरी ते इंग्रेजी कदरीखाली कण्हत कुंथत पडलेल्या हिन्दुस्थानात आज पंचखंड दुनिया उघड्या डोळ्यांनी पाहत आहे. क्षेत्रफळ आणि लोकसंख्येच्या मानाने इंग्लण्ड म्हणजे हिन्दुस्थानापुढे एक तालुका. पण आज तोच

हिन्दुस्थान म्हणजे गोल्डस्मिथचे उद्ध्वस्त खेडे

होऊन बसला आहे. हिन्दुस्थानच्या भवितव्याचा कळकळीने विचार करणारांनी या काव्याचा नव्या दृष्टीने आता अभ्यास करणे अगत्याचे आहे. अनेक आंग्ल काव्यांचे तर्जुमे देशी व मराठी भाषेत करणारे कवि झाले. पण एकाहि जातिवंताला या काव्याचे रूपांतर करण्याची प्रेरणा होऊ नये, याचे कारण आधुनिक कवींच्या आत्म्याची संवेदनाच शेतकीप्रमाणे उद्ध्वस्त झालेली आहे. गुलामांच्या शारदेने लव्हाळ्याची लक्तरेच धूत बसावी!

सर्वांचा नम्र सेवक

केशव सीताराम ठाकरे
दादर (मुंबई १४) मंगळवार,
श्रावण, श्रीकृष्ण गोपाल जन्माष्टमी, शके १८५९.
ता. २७ ऑगस्ट सन १९१९ इसवी

प्रकरण १ ले

परिस्थितीचे सिंहावलोकन

I`ll fares the land to hastening ills a prey,
Where wealth accumulates, and men decay:
Princes and lords may flourish, or may fade
A breath can make them, as a breath has made;
But the bold peasantry, their country`s pride,
When once destroyed, can never be supplied.

OLIVER GOLDSMITH`S "DESERTED VILLAGE" 

इंग्लण्डचा सुप्रसिद्ध स्पष्टवक्ता कविराज ऑलिव्हर गोल्डस्मिथ याने आपल्या `डेझर्टेड व्हिलेज` (उद्ध्वस्त खेडे) नामक अजरामर काव्यात वरील उद्वार काढले आहेत. त्यांचा भावार्थ असा :-  "ज्या देशात गडगंज संपत्ति नुसती कोठारात अडकून पडते, (म्हणजे काही मूठभर लोकच तेवढे अलोट संपत्तीचे कोठावळे बनतात) आणि सारी जनता भिकेला लागते, त्या देशाचा लवकरच सत्यानाश होणार, ही खूणगाठ बांधावी. राजे, महाराजे, सरदार, श्रीमंत इत्यादि झब्बू लोक भरभराटले काय अथवा घरघराटले काय, जगाला त्याचे सुहेर सुतक बाळगण्याचे कारण नाही. 

कारण, जनतेच्या अनुकूल प्रतिकूल अभिप्रायावरच त्यांचे जनन मरण ठरलेले असते. (लोक मानतात, म्हणून हे झब्बू राजे किंवा सरदार बनतात. जनतेने नन्नाची मुंडी हालविली तर, कोट्यधीश असूनही त्यांच्या राजेपणाला किंवा सरदारीला कुत्रासुद्धा धूप घालणार नाही. - ब्रिटिश राजवटीत दरसाल रावसाहेब खानबहादूर सर वगैरे महात्म्यांची पैदास गेली शंभर वर्षे शेकड्यानी होत आली आहे. हिन्दी जनतेने किती सरांची सरकी आजवर मान्य केलेली आहे?) पण, अवघ्या देशाच्या अभिमानाचा केवळ पाठकणा असा जो अभयाने श्रमणारा शेतकरी वर्ग, तो जर नष्ट झाला, तर मात्र त्याची जागा कशाने कधीहि भरून निघणे शक्य नाही."

हिंदुस्थान पूर्वी कसा होता, किती श्रीमंत होता, त्यातून सोन्याचा धूर निघत होता, तो जाड होता की बारीक होता, इत्यादि ऐदी प्रश्नांवर डोकी खाण्याची आज जरूर नाही. हिंदुस्थान ही धर्मभूमि का कर्मभूमि आमची संस्कृति श्रेष्ठ का, पाश्चिमात्यांची श्रेष्ठ, वेदान्ताचा कामा धरून आम्ही स्वर्गाला जाणार का धादान्ताच्या एरोप्लेनमधून पाटल युरपियन स्वर्गपाताळ एक करणार, चरख्याने स्वराज्य मिळणार, का टिळकांची देवळे गावोगाव थापून तेथे घण्टा बडविल्याने स्वराज्याचा मेवा अलगद आमच्या घशात घुसणार असल्या बाष्कळ बायकी बडबडीनाहि विचारांत घेण्याची आज फुरसद नाही. 

राजकीय चळवळ बरी, का सामाजिक चळवळ खरी, या बादाच्या मिसण्या किसण्यात गेल्या तरी आज पुरवल्या. केवळ तोण्डपाटीलकीने आणि नॅशनल काँग्रेसच्या नाटकी थैमानाने प्राप्त होणारे स्वराज्य हिंदूचे का मुसलमानांचे, डोमिनियन स्टेटस बरे का कंप्लीट इंडिपेंडन्स बरे, या चर्चेला आज फुटक्या कवडीचेही महत्त्व उरलेले नाही.

आजचा हिन्दुस्थान भाकरीला मोताद 

झाला आहे. उपाशी पोटावर तत्त्वज्ञानाचा लेप काय कामाचा? पोटात पेटका आणि पाठीला चटका! जखम डोक्याला आणि मलमपट्टी पायाला! अशी आजच्या हिन्दुस्थानची स्थिति होऊन बसली आहे. विचार, उच्चार आणि आचाराच्या क्षेत्रात क्रान्तिकारक कल्पनांचा थयथयाट कितीहि आकाण्डताण्डवी चालू असला, तरी रोगाचे प्रत्यक्ष निदानच निश्चित न ठरल्यामुळे, वैद्य डागदारांच्या मतवैचित्र्याच्या शिमग्यात रोग्याची होळी होऊन, जनतेला प्राणान्तीचा शंख करण्याचा प्रसंग येऊन बितला आहे. गेल्या ५० वर्षांच्या राष्ट्रीय चळवळीची फलश्रुति आणि ब्रिटिशांच्या शंभर वर्षे राज्यकर्तृत्वाची पुण्याई काय? तर उभा हिन्दुस्थान भग भिकारी बनला! 

अन्नासाठी दाही दिशा! आम्हां फिरविशी जगदीशा ।। 

म्हणून देवाच्या नावाने पांचजन्य करण्यापुरतीही हातातोंडाची गाठ घालायला उजगार नाही. कारण, पूर्वी दाहाहि दिशा फिरवून तरी भक्ताच्या पोटात भाकरीचा तुकडा ढकलणाऱ्या जगदीशाला आज दहाहि दिशा शून्य झाल्यामुळे, अकरावी दिशा कोठे निर्माण करावी, या विवंचनेत तो सुद्धा बुळा बावळा आणि खुळा होऊन बसला आहे. देवाच्याच अकलेचे तेरावे पडल्यामुळे भक्तांच्या पोटाचे बण्ड वर्तमान परिस्थितीचे तीनतेरा करण्यासाठी लालबुंद क्रान्तीच्या प्रयोगशाळेत धुमाकूळ घालायला सिद्ध झाल्यास, त्यात आश्चर्य मानण्याचे मुळीच कारण नाही. 

हिन्दुस्थानात क्रान्तीचा धुमाकूळ 

सुरू झाला, म्हणून नाटकी आश्चर्याने पाटलोणींची पार्सले धोबीघाटावर रवाना करण्याच्या फार्साने हिंदी जनतेला चकविणाऱ्या सर्वसमर्थ ब्रिटिश सरकारला या क्रांतीच्या आदिअंताची अगदीच काही अटकळ नसेल, असे मानणारा माणूस हिंदू तरी असावा किंवा मूर्ख तरी असावा. हिंदुस्थान ही क्रांतिभूमी आहे. हिला क्रांतीचा संन्यास शिकवून, शांतीचा हव्यास धरावयास लावणारे लोक एकतर पागल असले पाहिजेत, अगर जिवाला कंटाळलेले आततायी असले पाहिजेत; मग ते ब्रिटिश असोत, त्यांचे राजनिष्ठ हिंदी पोशिंदे असोत, अगर कोणीहि असोत. हिंदुस्थानाने क्रांतीचाहि महिमा अनुभविला आहे आणि गेली शंभर वर्षे शांतीचीहि कसोटी अजमावली आहे. 

हिंदुस्थानाचा आत्मा जर क्रांतिकर्मा नसता तर, ग्रीक आणि रोमन साम्राज्याच्या धुळीतून डोके वर काढणाऱ्या रानटी ब्रिटन लोकांच्या अंगाचा विदुषकी रंग आणि पांघरलेली जनावरांची कातडी आजसुद्धा कायम राहून, त्यांना न्यू कॅसलच्या कोळशावर आपली दोन प्रहर साजरी करावी लागती. क्रांतीला रामराम ठोकून जर आपले सर्व दरवाजे शांतीच्या अडसराने हिंदुस्थान घट्ट बंद करील तर अवघ्या २४ तासांत हिंदुस्थानेतर सर्व 

जगाच्या भपक्याचे डोळे पांढरे होतील. 

शिकंदरच्या स्वारीपासून तो मोगल बादशाहीचा अंत होईपर्यंत असंख्य परचक्रांचे क्रांतिकारक धुमाकूळ या देशाने आपल्या हृदयावर सहज लीलेने खेळविले आहेत. दिल्लीच्या क्रान्तिकारक तख्तावर अनेक चक्रवतीच्या रियासती गाजल्या आणि `मी चिरंजीव, मी अमर` अशा बल्गना करता करताच, यथाकाळ यथावकाश क्रान्तिचक्राच्या भोव-यात गडप झाल्या. ब्रिटिशांच्या आगमनापूर्वीचा परचक्रांचा इतिहास म्हणजे लुटालुटीचा बेबंदशाहीचा काळ, असे पुष्कळ बावळटांना वाटते. 

त्यावेळी हिन्दी लोकांचे जीवित रात्रंदिवस धोक्यात असे; तरी राष्ट्रीय प्रगतीचा मार्ग आताप्रमाणे कधीच कोंदाटलेला नव्हता. लुटालुटीच्या नित्य दंगलीने व्यापाराचा प्रवाह डोंगराळ प्रदेशातून वाहणाऱ्या नदीप्रमाणे चालत होता, तरी आर्थिक भरभराटीला आताप्रमाणे ऊर्ध्व वायूचा घरघराट कधीच लागलेला नव्हता. तो काळ पूर्ण क्रान्तिमय असल्यामुळे, प्रत्येक हिंदी स्त्रीपुरुषाचे मनगट आणि पाठकणा हव्या त्या परिस्थितीशी टक्कर देण्याइतका मजबूत आणि खंबीर होता. आसेतुहिमाचल रात्रंदिवस लढाईचे मामले अखंड चालू असता, वेळी एखाद्या सैन्याने शेतांतल्या उभ्या पिकाची कापणी करून लुटली, तरी नगाला नग आणि डोळ्याला डोळ्याचा सूड उगविण्याइतका हिन्दी शेतकरी नांगरबहादर आणि तलवारबहाद्दर असे. पुरुषांचीच गोष्ट कशाला? पुरुष घरात नसता, दरवडे आणि परचक्रांची झाप हिंदी बायकानीहि परत फिरविल्याचे पराक्रम इतिहासात रेळवेळ आढळतात.

शेजेची बाईल परका मनुष्य दृष्टीसमोर पळवून नेत असता, त्या अधमाचा जागच्या जागी मुर्दा न पाडता, आजूबाजूचे चार `संभावित साक्षीदार` घेऊन पोलीस ठेचणात (Station) कागदी फिर्यादी देणारे महात्मे त्या क्रांतीच्या काळात लोकांच्या स्वप्नी सुद्धा नव्हते; मग पाहाला कोठून मिळणार? असली नामदीची अवलाद शांतीच्या स्मशानयुगातच कशी पैदा होत असते, याचे दाखले चालू राजवटीत दररोज मुबलक दिसून येतात. हिन्दुस्थानाने सम्राट अशोकाचा अखिल राष्ट्रीय शस्त्र - संन्यासहि पाहिलेला आहे आणि पानीपतची घनघोर महायुद्धेही अनुभवली आहेत. येथे शेकडो परकीयांनी स्वाऱ्या केल्या, कल्पनातीत रक्तपात केले, राज्यक्रान्त्यांचा धुमाकूळ उडविला, लुटारू घाडश्यांनी संपत्तीची घबाडेच्या घबाडे काबूल कंदाहारकडे पळवून नेली, पण त्या वेळीसुद्धा हिन्दुस्थान आजच्याइतका

जगायला नालायक आणि अन्नाला मोताद 

झाला नव्हता. औरंगझेबाची कारकीर्द भयंकर रंगात रंगविण्याचा मोह न आवरणाऱ्या बृहस्पतींनासुद्धा हे कबूल करावे लागेल कीं, त्याकाळींसुद्धा भेदरट हिन्दू आणि आचरट मुसलमान उभ्या हिन्दुस्थानात सापडणे मुष्किलीचे असे, आजच्या शांतिप्रिय कमजोर दृष्टीला भयंकर वाटणाऱ्या त्या क्रान्तीच्या काळात, हिन्दुस्थानची शेती ओसाड पडली नाही आणि तांदळाच्या चार दाण्याला शेतकरीहि कधी मोताद झाला नाही. कारागीर भिकेला लागला नाही आणि ज्ञानी पंडितालाहि उपासमार भोगण्याचे शांतिसौख्य अनुभवाचे लागले नाही. क्रान्तीच्या त्या रक्तपाती लालबुंद युगात हिन्दी आदमी निसर्ग-निर्मित मिठाच्या खड्याला मुकला नव्हता, किंवा टीचभर चाकू, सुरीला पारखा झाला नव्हता. क्रान्तीचा धुमाकूळ तुफानी झंजावाताप्रमाणे त्यांच्याभोवती अखंड घडामोड घडवीत असताहि, हिन्दी मनुष्य सांसारिक आणि राष्ट्रीय झगड्यांच्या क्षेत्रात सर्वांसारखा मर्द म्हणूनच सतत उभा असे.

राजा कालस्य कारणम्. यथा राजा तथा प्रजा. या म्हणी पुष्कळांना तोंडपाठ येतात. पूर्वीच्या क्रान्तियुगात हिन्दुस्थान मर्द होता आणि आजच्या शान्तियुगात तो मुर्दा बनला. याची अनेक कारणे असली, तरी राजकारण हे मुख्य कारण आहे. म्हणूनच बऱ्याच एकाक्ष हिन्दी पुढाऱ्यांचा राजकारणी काथ्याकुटावर बराच जोर असतो. ब्रिटिशपूर्व क्रान्तिकारक विजयी जेत्यांनी दिल्लीच्या राजधानीत अनेक रियासतींच्या उलटापालटी केल्या; राजकीय सत्तेच्या जोरावर हिन्दुस्थानच्या सामाजिक, धार्मिक आणि आर्थिक जीवनात त्यांनी विलक्षण क्रान्ति केली आणि आपापल्या विशिष्ट संस्कारांची रयतेवर कायमची छापहि पाडली; पण त्यांनी या देशाची आतडी, कातडी धुऊन आपापल्या देशाची घरे भरली नाहीत. हिन्दुस्थानाला भणंग भिकारी बनवून, आपल्या देशाच्या वैभवाचे मनोरे उभारले नाहीत. 

हिन्दुस्थानची कारागिरी ठार आणि कारागीर उपाशी मारून, त्यांनी आपल्या देशातल्या व्यापाऱ्यांच्या गंगाजळी भरल्या नाहीत. देशी शेतकऱ्यांच्या पाठकण्याचे मणके कराच्या करवतीने कापून, त्यांना धान्याच्या राशीपुढे उपाशी मारले नाही. प्रत्येक विजयी जेत्याने दिल्लीचे सार्वभौम तक्त काबीज करताच, हिन्दुस्थानालाच आपला मायदेश मानून, येथेच कायमचे वास्तव्य केले. मोगल बादशाही तर हिन्दी जीवनात इतकी समरस होऊन गेली की, दिल्लीच्या तख्तावर बसलेल्या बारा बादशाहांपैकी 

सहा बादशाहांच्या माता हिन्दू 

होत्या. हिन्दुस्थानात वंश, जातिधर्म वगैरेचे कितीही भेद अस्तित्वात असले तरी मोंगल रियासतीच्या अमदानीत, हिन्दू आणि मुसलमान दिल्लीकडे पाहताना एकदम एकजिनशी अभेदभावी बनत असत, ही मुद्याची गोष्ट आज हिंदू-मुसलमान द्वैताची धुळवड, शेणवड खेळणाऱ्या हिंदी पुढाऱ्यांच्या भ्रष्ट मनोवृत्तीत घुसत नाही. यथावकाश क्रान्तिचक्राची गति बदलली आणि क्रान्तिप्रधान मोगल दिल्ली खतम होऊन, त्या जागेवर शान्तिप्रधान ब्रिटिश दिल्ली चमकू लागली. तिच्या शांतिमय शंभर वर्षांच्या अमदानीत हिंदी शेतकरी किती उन्नत झाला, हिंदी कारागिरांची केवढी भरभराट झाली, हिन्दी लोकांची इतिहासप्रसिद्ध मर्दुमकी किती वाढली आणि त्या देशाची सांपत्तिक शक्ति किती वर्धमान झाली, याची चिकित्सा करणे, हेसुद्धा सध्याच्या शांतिप्रधान आणि कायदेबाज राजवटीत एक भयंकर महापाप होऊन बसले आहे. 

पूर्वीच्या क्रान्तियुगात हिन्दी आदमी आणि विशेषतः शेतकरी मूठभर मीठ आणि पोटभर भाकरीला तरी मुकलेला नव्हता; पण आजच्या शांतिप्रधान ब्रिटिश सुवर्णयुगात मोठमोठ्या विद्वान् पंडितालाही भीक मागून पसाभर धान्य मिळविण्याची पंचाईत पडली आहे. सन १८५७ साली अखिल भारतखंडाने राजकारणी स्वातंत्र्यासाठी निर्वाणीच्या तंगड्या झाडल्या; पण आज राजकारणाचा प्रश्न मागे पडून, भाकरीच्या सुक्या ओल्या तुकड्यांसाठी आपंडित अनाड्यांना हातापायांना आचके देण्याचा प्रसंग येऊन ठेपला आहे. ब्रिटिश राजवटीने आमच्या मेंदूंची आणि जिभेची वाढ भरंसाट केली, पण 

पोटाच्या पापाकडे पाठ

फिरविली. जगाचा एकूण एक व्यवहार पोटासाठी. ब्रिटिशांनी हिन्दुस्थान घशात टाकले पोटासाठी. क्रांतीची भस्मासुरी भूक आणि शांतीची तृष्णा प्रथम पोटालाच लागते. इतिहासाची पृष्ठे मानवी रक्ताच्या लालभडक रंगाने रंगविणारी महाबुद्धे आजपर्यंत या पोटानेच घडवून आणली. राजकीय वर्चस्वाची भावना, जित आणि जेते, कारखानदार आणि कामगार, किंवा मालक आणि नोकर हे मेद पोटाच्या पोटीच जन्मलेले आहेत. सावाचा चोर, सज्जनाचा दुर्जन, मित्राचा शत्रू, राजनिष्ठाचा `राज्यक्रांतिकारक` बनविण्याच्या कामी पोटांच्या तिडकाची वकिली किंवा याचनाच कारण होते.

मानी मनुष्याच्या मानाचीं मान कापण्याचा कुपराक्रम, आणि स्वदेशाच्या उदरभरणासाठी परदेशाच्या स्वातंत्र्यावर कारस्थानाचे जळजळीत निखारे ओतण्याची राक्षसी वृत्ति पोटानेच आजवर चेतविली. एक पोट नसते. तर या जगाला मसणवटीचे रूप आले असते. मसणवटीत भुते वावरतात, आणि तीहि म्हणे पोटांसाठीच! तेव्हा मसणवटीची उपमाहि शोभणार नाही. पोट नसते तर जगच जगले नसते, किंबहुना ते अस्तित्वातच आले नसते. सगळी बंडे पत्करली, पण 

पोटाचे बण्ड पत्करत नाही.

राजकारणी क्रान्त्यांची बंडे आपल्याला मोठी भयंकर वाटतात. क्रांतिकारकांचा थैमान सुरू झाला की त्यात पडणाऱ्या माणसांच्या आहुती पाहून किंवा ऐकून आपले मन चर्र होते. परंतु त्या बंडाना किंवा मानवांच्या कत्तलींना कारण आपले पोटच आहे; अर्थात् ते किती भयंकर असले पाहिजे, याचा मात्र सहसा कोणी विचार करीत नाही. याचे कारण पोटाचा आपलेपणा किंवा आप्पलपोटेपणा. इंग्लंडच्या ब्रेडबटरसाठी तांदळाच्या पेजेला मुकलेल्या हिन्दी शेतकऱ्यांची दैन्यावस्था पाहून आमचे ब्रिटिश सरकारसुद्धा जाड जाड रिपोर्टभर अश्रूचा धबधबा गाळते. 

पण दैन्याला कारण आपल्या इंग्लण्डचेच पोट. ही नेमकी गोष्ट त्या धबधब्यात बिनचूक वाहून जाते व बेपत्ता होते. शेतकरी मेला की देश भिकेला लागला, ही गोल्डस्मिथची निर्वाणीची किंकाळी इंग्लण्डने धिक्कारल्यामुळेच त्याला व्यापाराच्या सबबीखाली स्वतःच्या पोटासाठी ब्रिटिश साम्राज्यवृद्धीचा आटारेटा करण्याची पाळी आली. हा अनुभव दृष्टीसमोर असताहि, 

स्वतःला पेज आणि इंग्लंडला भात 

चारणाऱ्या हिंदी शेतकऱ्याचा -हास साम्राज्य-सत्ता- बाजीच्या मदात त्यांनी उघड्या डोळ्यांनी पाहत स्वस्थ बसावे हा मोठा क्रांतिकारक देखावा नव्हे काय? शेतकऱ्यांची शेतकी मेल्यामुळें ते कर्जबाजारी होऊन देशोधडीला पोटासाठी हवी ती मजुरी करून जगण्याची धडपड करीत आहे. याचा परिणाम शहरी लोकांवर होऊन; त्यांचीही उपासमार सुरू झाली आहे. म्हणजे पोटाच्या बण्डाचा धिंगाणा आता सर्व हिन्दुस्थानभर संचार करू लागला आहे. श्रमजीवि शेतकरी आणि बुध्युपजीवि शहरी या दोघांच्याहि दुःखाना तीव्र एकजिनसीपणा आल्यावर, क्रान्तीच्या स्फोटाचा भावी परिणाम यथातथ्य वर्णन करण्याची कामगिरी भविष्यकाळालाच चांगली साधेल. 

पोटाचे बण्ड आज साऱ्या जगावर धुमाकूळ घालीत आहे. रशियांतली राज्यक्रांति पोटानेच केली आणि झारला सहकुटुंब सहपरिवार कुत्र्याच्या मोतानें ठार मारला, तोही या पोटानेच. जर्मनीसारखे बलाढ्य राष्ट्र; पण या टीचभर पोटाच्या आगीने त्याच्या सर्व शस्त्रास्त्र संपत्तीची राखरांगोळी करून त्याला गायीपेक्षाही हीनदीन केले. पोटाच्या बण्डानेच 

इंग्लण्डात मजूरपक्ष निर्माण झाला 

आणि चालू घटकेला ब्रिटिश साम्राज्याची सूत्रे याच पोटार्थी पार्थिवांच्या हाती दुसऱ्यांदा आलेली आहेत. सर्व जगात पोटाने मारलेले जर कोणते राष्ट्र असले तर ते हिन्दुस्थानच होय. जगाच्या पोटाच्या बण्डाची आग विझविण्यासाठी हिन्दुस्थानाने आजपर्यंत आपली चामडी सोलवटून घेतली. पण आज त्याच्या चमडीके झोपडीमें आग लागली असून, 

`बुझानेवाला कौन है?` 

या त्याच्या किंकाळीला जगाकडून सक्रिय उत्तर मिळेनासे झाले आहे. पोटाचे भयंकर बण्ड येथे आज कित्येक वर्षे अहोरात्र बिनअटकाव व बिनउपाय चालू आहे. प. वा. दादाभाई नवरोजी, रमेशचंद्र दत्त प्रभृति अर्थशास्त्रपटूंनी वाढत्या हिन्दवी दारिद्र्याची आरोळी ५० वर्षांपूर्वीच मारली. राजकीय बण्डाच्या उपक्रमाचा नुसता खरा खोटा वास येताच त्याच्या पाळ्यामुळ्या उखडताना जे `व्यापारी` इंग्रेज सरकार सुक्या ओल्याचीही लवमात्र क्षिति बाळगीत नाहीं, त्याला एतद्देशीय पोटाच्या बण्डाची मात्र दखल करण्याची बुद्धी होत नाही. इंग्रेजी पोटानेच इंग्रेजी साम्राज्याचा जगड्व्याळ वेलविस्तार वाढविला आणि अखेर आज त्याच इंग्लण्डचे तेच पोट-मजूरपक्षाच्या रुपाने प्रबळ बण्डखोर बनून त्याच साम्राज्याचे कर्णधार व सूत्रधार होऊन बसले आहे. 

पोट काय करणार नाही? 

नव्हे, करवणार नाही? पोटानेच हिन्दी नागरिकांना आणि शेतकरी मजुरांना फिजी केन्याचे काळे पाणी दाखविले आणि पोटाच्या बण्डामुळे तेथे उपरे आलेले गोरे लोक बण्डखोर आणि मस्तवाल बनले. पोटाच्या पोटी पुण्याच्या काय काय खाणी आहेत, याचा ठावठिकाणा जरी अद्याप कोणास लागलेला नाही, तरी पोटाची पापे आज साऱ्या जगभर दिवसाढवळ्या मोकाट वावरत आहेत, यात मुळीच संशय नाही. 

`ना विष्णुः पृथिवीपति` या अजागळ भावनेने राजा आणि राज्यकारभारी यांच्या तोंडाकडे पाहून आपल्या सर्वांगीण जीवनाच्या उत्क्रान्ति अपक्रान्तीची सट्टेबाजी खेळण्यास सवकलेल्या हिन्दी लोकांना ब्रिटिश राजवटीच्या खऱ्या स्वरूपाची यथार्थ कल्पना आजपर्यंत न झाल्यामुळे वर्तमान दैन्याचे खापर ते ब्रिटिशांवर फोडतात. पण ही चूक आहे. मांजर उंदरासाठी, कोल्हा कोंबडीसाठी, पठाण-मारवाडी व्याजासाठी, भट दक्षणेसाठी, भांडवल्या सट्टेबाजीसाठी, कायस्थ प्रभु कारकुनांसाठी, मराठा क्षत्रियत्वाच्या कोरड्या ऐटीसाठी, झब्बु मानपानासाठी, पारशी दारुताडीच्या मक्त्यासाठी, मद्राशी पोट भरण्यासाठी आणि ऐदी श्रीमंत कोणशीलदारीसाठी जसे जीव टाकतात, तसा 

इंग्रेज प्राणी व्यापारासाठी 

जगाच्या पाठीवर हवा तेथे जीवाचे रान करीत भटकत फिरेल. व्यापार म्हणजे इंग्रेजाचा देव. तोच त्याच धर्म आणि तेच त्यांचे वर्म. या वमांच्या मर्माला जरा मुंगी चावली की इंग्रेजाचा प्राण तेव्हाच कासावीस होतो. इंग्रेजांनी हिन्दुस्थान देश पादाक्रान्त केला, तो हिन्दी लोकांना माणुसकी देण्यासाठी, त्यांना सुधारण्यासाठी वगैरे गप्पा, भाषासौंदर्याचे मासले आहेत. शिकंदर तातर मोगलाप्रमाणे इंग्रेज जर जात्या शुद्ध राजकारणी देश-जेते असते, तर हातात तागड्या घेऊन साऱ्या जगाच्या ज्ञात-अज्ञात भागांत त्यांनी आपली तंगडतोड केलीच असती कशाला? जशी 

गूळ तेथे माशी आणि `व्हेकन्सी` तेथे मद्राशी, 

तसा जेथे व्यापार तेथे इंग्रज, हा सनातन सिद्धान्त समजावा. व्यापारापलीकडे इंग्रेजाजवळ राजकारण नाही, समाजकारण नाही, धर्म नाही आणि नीतीही नाही. व्यापार नसेल तेथे इंग्रज श्वास सोडायलाहि पळभर राहणार नाही. इंग्रेजी व्यापाराची पकड राजकारणाच्या आटारेट्याशिवाय जर कायमची शाबूत टिकत असेल, तर इंग्रेज लोक राजकारणाच्या फंदात पडायला मुळीच तयार नाहीत. मात्र व्यापारी पकडीची मांड जर राजकारणी वचकाशिवाय किंचितही ढिली पडण्याची त्यांना शंका असेल, तर तेवढ्यासाठी राजकारणच काय, इथे ते नवे कारणसुद्धा हाताळायला इंग्रेज लोक मागेपुढे पाहणारे नव्हेत. 

हिन्दुस्थानाच्या एकमुखी, एकसूत्री सम्राटपदाची दिल्लीची किल्ली इंग्रेजांनी केवळ व्यापाराच्या आचंद्रार्क अमरपट्ट्यासाठीच हस्तगत केली आहे. त्यात त्यांना राजकारण साधावयाचे नाही किंवा राजनीतिशास्त्रावर नवीन शोध लावायचे नाहीत. बोलून चालून इंग्लंड हे `शॉपकीपर्स नेशन` (दुकानदारांचे राष्ट्र). त्याना मोगल बादशाहीप्रमाणे चक्रवर्तीपदाचे बेगडी ऐश्वर्य मिरवून आणि हिन्दी लोकांच्या आत्म्यात आत्मा मिसळून करायचे काय? केवळ व्यापाराच्या वृद्धीसाठी नाइलाजाने त्या बिचाऱ्यांना या भरतखंडाच्या सम्राटपदाची उलाढाल करणे भागच पडले. राजकारण म्हणजे इंग्रेज प्राण्यांचे साध्य नसून साधन आहे. अशा प्राण्यांशी `राजकारणी` झगडा देऊन `स्वराज्य` प्राप्तीच्या दंगली करणारे हिन्दी लोक मूर्ख नव्हेत तर कोण? 

इंग्लंड बोलून चालून बनियांचे राष्ट्र. बनियेगिरी हाच प्रत्येक इंग्रेजाचा पिंड. राजकारण असो नाहीतर धर्मकारण असो, इंग्रेज आदमी त्याला व्यापारी धोरणानेच हाताळीत असतो. अशा बनिया वृत्तीच्या आणि भांडवली पिण्डाच्या इंग्रेजानी शुद्ध तत्त्वज्ञानी हिन्दुस्थान घशात उतरून, आज ते या महाखण्डाचे धनि होऊन बसले. इंग्रेजांनी हिन्दुस्थान कसे पादाकान्त केले, कां केले, वगैरे ऐदी प्रश्नांची चिकित्सा आज फुकट आहे. इंग्रेज आज हिंदुस्थानाचे जेते मालक आहेत आणि हिंदी लोक आज त्यांचे जित गुलाम आहेत. `स्वराज्य माझा जन्मसिद्ध हक्क आहे` असल्या आरोळ्या ठोकणाऱ्या बृहस्पतींनी, इंग्रेज बनियांच्या पचनी पडणाऱ्या आपल्या बापजाद्यांच्या गाढवपणाबद्दल चुकूनसुद्धा एखादा निषेधाचा फुत्कार काढल्याचे कधी कोणी ऐकले आहे काय? बळी तो कान पिळी आणि 

ज्याच्या हाती शिकार तो पारधी 

हा व्यवहाराचा निसर्गधर्म दृष्टिआड करून, इंग्रेजी सत्तेविरुद्ध शिव्यागाळींची नुसती आदळआपट करणे, एवढेच बडे राजकारण हिन्दुस्थानांतील बडे राजकारणी झब्बू गेली ३०-३५ वर्षे अहमहमिकेने खेळत बसले आहेत. पक्षभेद, पंथभेद, धर्मभेद, जातिभेद वगैरे भेदांचे भिन्न भिन्न विदुषकी पोषाख घालून जरी हे झब्बू आपल्या बाणकोटी नाचांची कमाल रात्रंदिवस करीत असले, तरी इंग्रेजी सत्तेला नुसत्या बायकी शिव्या देण्यापलीकडे एकाहि गाढवाची मजल गेलेली दिसत नाही. नॅशनल काँग्रेसची वृत्तपत्रे पहा, घ्या, सामाजिक परिषदा अभ्यासा, यूथलीगा तपासा, किंवा रस्तोरस्ती, गल्लोगल्ली नित्य उफळणारे हिंदुमहासभेच्या तोंडपाटीलकीचे सुरनळे पहा, जिकडे पहाल तिकडे 

शहरी झब्बूंचा गाढवांचा गोंधळ 

आणि लाथांचा सुकाळ! निरनिराळ्या चळवळींचा धुमाकूळ सर्वत्र अखंड माजल्यामुळे, बऱ्याच बावळटांना स्वराज्याचा चांदोबा डोक्यापासून दीड बोटावर आल्याचा भास होतो. पण राष्ट्रीय स्वातंत्र्याचे आकाश चुटकीसरसे चाटण्यासाठी हात हातभर जिभा बाहेर काढणाऱ्यांना आपल्या पायाखालची जमीन किती खचत चालली आहे आणि आजूबाजूला कसली आग भडकली आहे, याची मुळीच दाद नाही. इंग्रेजी सत्तेचा फास ज्या ज्या वळणांनी, गाठींनी आणि पेचांनी हिन्दुस्थानाच्या गळ्याभोवती बसत गेला आणि अखेर ब्रह्मगाठीने कायम घट्ट झाला, ती वळणे, त्या गाठी आणि ते पेच, ब्रह्मगाठीकडून उलट सुरुवात करून सोडविल्याशिवाय हा फास सुटणे शक्य नाही.

प्रकरण २ रें

पोटाच्या पापाचा व्याप

बेदरकार आणि बिनकाळजाच्या भांडवलशाहीचा व्याप वाढला, श्रीमंतांच्या चैनबाजीच्या भस्मासुरी भुकेचा वणवा चोहीकडे भडकला, देशातली संपत्ति काही थोड्या धनाढ्यांच्या तिजोऱ्यांत अडकून, जनता अन्नान्न दशेला येऊन मिळाली आणि शेतकऱ्यांच्या शेतजमिनीवर श्रीमंत भांडवल्यांचे वाडे आणि कारखाने बसले कीं त्या देशाचा न्हास होत चालला, असा सिद्धांत गोल्डस्मिथ कवीने आपल्या `उद्ध्वस्त खेडे` काव्यात सन १७७० साली व्यक्त केला. आज या सिद्धान्ताला २६० वर्षे होत आली. विषयाच्या प्रतिपादनासाठी कवीने इंग्लण्ड देश घेऊन, त्याच्या -हासाचे चित्र रंगविले आहे. 

शेती बुडविल्यामुळे इंग्लंडचा न्हास झाला, असे कवीने म्हटले आहे. ते कितपत खरे खोटे किंवा कल्पनामय काव्य, हा प्रश्न बाजूला ठेवला, तरी इंग्लण्ड शब्दाच्या जागी इंडिया श घातला तर आपल्या जातभाईच्या अमदानीत हिन्दुस्थानची अवस्था कशी होणार आहे, याचेच भाकीत गोल्डस्मिथने करून ठेवले असे म्हणावयास हरकत नाही. पाषाणहृदयी भांडवलशाही नंगानाच सुरू होण्यापूर्वी इंग्लडची स्थिती कशी होती? कवि म्हणतो :

A time there was, ere England`s griefs began, When every rood of ground maintained its man; For him light labour spred her wholesome store, Just gave what life required, but gave no more: His best companions, innocence and health; And his best riches, ignorance of wealth.

(भावार्थ :- इंग्लण्ड देशावर दुर्दैवाचा पगडा पडण्यापूर्वी असा एक काळ होता की, त्यावेळी जमिनीचा एकूण एक तुकडा प्रत्येक मनुष्याला पोटभर भाकर देत असे. थोडेसे श्रम केले की पट्ट्याकया जीवनाला लागणाऱ्या अन्नवस्त्रादि सर्व आवश्यक गोष्टी त्याला गरजेपुरत्या सहज मिळत असत. वाजवीपेक्षा फाजील पुरवठा होत नसे आणि त्याची जरूरहि नसे. सर्व लोक सुखी संतुष्टचित्त आणि निरोगी असत. जवळ जे काही असेल त्यातच समाधान मानून, द्रव्य साठवून ठेवण्याची आसुरी लालसा त्यांना कधीच शिवली नाही.)

ब्रिटिशांच्या आगमनापूर्वी माती मळून सोने काढणारा हिन्दी शेतकरी याच समाधानी वृत्तीचा आणि स्थितीचा नव्हता काय? पण इंग्लण्डातल्या पोटाच्या बण्डाने बेकार बनलेल्या लोकांच्या माध्यान्हीची सोय लावण्यासाठी, जेव्हा इंग्रेजादि युरपियन बनियांच्या तागड्यांच्या तंगड्या हिन्दुस्थानाला भिडल्या आणि राजकारणाबरोबरच सुधारणेच्या नांवाखाली भांडवलशाहीचा व्यापारी नंगानाच येथे सुरू झाला, तेव्हा हिन्दी शेतकरी बसल्या जागी शेतीच्या मातीत कसा मळला, मिसळला गेला, याचे शब्दचित्र किंवा भविष्य गोल्डस्मिथ कसे थोडक्यात रंगवितो ते पहा :

But times are altered; trade`s unfeeling train Usurp the land, and dispossess the swain; Along the lawn, where scattered hamlets rose, Unwieldy wealth and cumbrous pomp repose, And every want to luxury allied, And every pang that folly pays to pride.

(भावार्थ :- पण तो सुखाचा काळ गेला! व्यापारावर आपल्या तुंबड्या भरण्यास लालचटलेल्या पाषणहृदयी लोकांनी सगळ्या शेतजमिनी गिळंकृत करून, शेतकऱ्याला देशोधडीला हाकून लावले. ज्या भूमीवर पूर्वी शेतकऱ्यांची झोपड्यांची खेडी तुरळक तुरळक सर्वत्र वसलेली असत, त्याच समृद्ध भूमीवर श्रीमंतांच्या डोईजड ऐश्वर्यांचे टोलेजंग वाडे वसले. येथे धनाढ्य झब्बू लोक आपल्या चैनगंजीच्या कृत्रिम सुखास्वादात मग्न असतात. या चैनबाजीत तरी त्यांना खऱ्या सुखाची प्राप्ती होते काय? मुळींच नाही. चैनबाजीच्या पोटी निपजणाऱ्या अनेक दुःखांचे घोट, श्रीमंतीच्या घमेंडीचा मूर्खपणा सावरण्यासाठी त्यांना घशाखाली लोटावेच लागतात.)

प्रस्तुत वर्णन किती यथार्थ आहे, याची शिफारस करण्याची जरूर नाही. देशी उद्योगधंद्यांच्या वाढीच्या गोंडस सबबीखाली, एकट्या मुंबई इलाख्यातील काही जिल्ह्यातल्या खेड्यात थाटलेले भांडवलशाही कारखाने पहा म्हणजे खात्री पटेल. शेकडो शेतकऱ्यांच्या हजारो एकर पिकाळ जमिनी या कारखान्यांच्या पायात गडप होऊन, तेच स्वावलंबी शेतकरी त्याच कारखान्यात मिळेल त्या रोजाने पडेल ती मजुरी करीत आहेत. दारिद्याचा वणवा सर्वत्र भडकल्यामुळे रोख रोजंदारीला चटावलेला शेतकरीसुद्धा नांगरणी, पेरणी, कापणीच्या यातायातीला रामराम ठोकून, या कारखान्यांत मजूर म्हणून घुसला आहे.

हाताशी शेतीचे काम करणारे मदतगार भाईबंद खेड्यातून उठून गिरण्या कारखान्यात गेल्यामुळे, उरल्यासुरल्या शेतकऱ्यांना शेकडो एकर जमीन नापीक टाकून, एकट्या दुकट्याला बनेल तेवढ्याच तुकड्यांची मशागत करून जगण्याचा प्रसंग आला आहे. बरे, हे कारखाने तरी देशी कसे म्हणावे? विलायतचा कच्चा माल आणून त्यावर हे देशीब्रुव कारागिरीची पैदास करणारे, विलायती व्यापाऱ्यांचे आश्रयदाते एजण्ट! लोखंडी नांगराचेच कूपर - किर्लोस्करी कारखाने घ्या. एकजात शेतकरी शेती ओसाड टाकून किंवा ती असल्या कारखान्यांच्या भक्ष्यस्थानीं घालून, शुद्ध पोटार्थी मजूर बनल्यावर, किंवा बनविल्यावर हे आपले विलायती बिडाचे लोखंडी नांगर कोणाच्या उरावर चालविणार? जुना पुराणा लाकडी नांगर चालविण्यासहि जेथे शेतकरी शिल्लक नाही. तेथे लोखंडी नांगरांची अकरमाशी पैदास, भांडवल्या हृदयाची ठेवण कशी उलटी आहे, इतके मात्र स्पष्ट दाखविते. तात्पर्य, उद्योगधंद्याच्या वृद्धीच्या सफेत सबबीवर निघालेले हे असले कारखाने, गिरण्यांप्रमाणेच, शेतकऱ्यांच्या

शेतीच्या मुळावर आलेली मूळ नक्षत्रेच

होत, यात मुळीच शंका नाही. कारणे काहीही आणि कितीही असोत, आज हिन्दुस्थानात शेती आणि शेतकरी हे शब्दच काय ते शिल्लक आहेत. बाकी, एकजात पूर्वीच्या पिढाजात शेतकऱ्याचा वंशज आज पोटासाठी हवा तो रोजगार करणारा निर्भेळ मजूर बनून, आपल्या बापजाद्यांना जन्म-कर्म-भूमीला (उद्ध्वस्त खेड्याला) रामराम ठोकून, मुंबईसारख्या गिरणाळू शहरात येऊन पडला आहे. इंग्रेज सरकारच्या शेतकी आक्टातले स्वार्थ साधण्यासाठी `मी शेतकरी, मी शेतकरी` म्हणून पंचांगबहाद्दर भटापासून तो शेमलेबहाद्दर मराठ्या झब्बूपर्यंत सर्व वीरपीर कोर्टात हजर होतात. पण भाडभीक सोडून चौकशी केली तर पूर्वीच्या शेतकऱ्यांपैकी जेमतेम शेकडा पाच नांगरावर टिकून असतील नसतील! बाकी सगळे पोटाच्या पापाच्या व्यापाने `जिकडे भरला दरा, तो गाव बरा` असे देशोधडीला लागून उद्ध्वस्त झाले आहेत.

पोटाच्या पापाचे उत्तम प्रदर्शन म्हणजे मुंबई. हिन्दुस्थानाच्या अवाढव्य पोटाच्या खास तिडका मुंबईस केन्द्रित झालेल्या आहेत. भरतखण्डाच्या पोटाच्या पापाचे माप मुंबईच्या ताजच्यात खुशाल बिनचूक मोजून घ्यावे. मुंबई आणि पोट या दोन शब्दांची सांगड इतकी निकटची पडलेली आहे कीं, मुंबईकडे धाव घेणारा प्रत्येक माणूस मग तो महाराष्ट्रीय असो, नाहीतर यण्डुगुण्डु मद्राशी असो- पोटासाठी वाटेल ती खटपट करणाराच असतो. पोट जसे टीचभर; पण त्याचा व्याप जगभर, तशी मुंबई टीचभर, पण तिचा पोटाचा आटारेटा जगभर, पोटाच्या पापाने नाडलेला प्रत्येक प्राणी

अखेर निर्वाणीला मुंबईची कास

धरतो. व्यापार, उद्योगधंदा, शास्त्रे, कलाकौशल्य, विद्या वगैरे सर्वच बाबतीत मुंबईने पहिला नम्बर पटकविलेला पाहून, सकृतदर्शनी तिच्या बाह्य झकाकीने प्रेक्षक अगदी थक्क होतो. चोवीस तास अहोरात्र चैतन्यपूर्ण असलेल्या या नगरभवानी (Queen of Cities) च्या इन्द्रधनुतुल्य सौन्दर्याने तो मोहित होतो. परन्तु या सर्व बाह्य लखलखाटाच्या मुळात पोटाच्या पापाचे खत पडत आहे, हे मात्र त्याच्या कल्पनाचक्षूला गोचर होत नाही. विद्युत्प्रकाशाचा लखलखाट, खण्डोगणति गिरण्यांचा धडधडाट, मोटार, टामरेलीचा खडखडाट आणि मुंग्यांच्या वारुळालाही लाजविणारा रस्तोरस्ती व गल्लोगल्ली असणारा पोटार्थी पाप्यांचा सुळसुळाट पाहून क्षणभर कौतुक वाटते. पण अरेरे! या सर्व धडपडाटाची लकाकी किती अमानुष तत्त्वावर चाललेली आहे! गिरण्या व तत्सम इतर कारखाने पाहिले की, आम्ही औद्योगिक मोक्षाच्या मन्दिराकडे झपाट्याने चाललो आहो, असा भास होतो खरा; परन्तु या मोक्षसाधनाच्या तपश्चर्येत आम्ही कोणकोणाची आणि किती आहुती देत आहो, याची खुद्द तापस्यांनाच जर कल्पना होत नाही, तर इतरांना कशी व्हावी? किती तरण्याबाण्ड जवानांच्या शरीराची माती या गिरण्यात पडत असते ? किती

जवान स्त्रियांच्या अब्रूचे धिण्डवडे

रात्रंदिवस उडत असतात? किती महत्त्वाकांक्षी माणसांच्या आयुष्याच्या दोऱ्या या गिरण्यांनी व कारखान्यांनी तोडल्या आहेत? किती लहान बछड्यांना अगदी लहानपणांपासून `तू मजूर आहेस, तुझा जन्म या गिरण्यामध्ये रावण्याकरिताच झालेला आहे` असे प्रत्यक्ष शिक्षण या औद्योगिक कारखान्यांनी दिले आहे? गिरण्या, कारखाने, फॅक्टऱ्या वगैरे संस्था `पोट भरण्याच्या जागा आहेत, या भावनेने आपले घरदार, गणगोत, शेतीवाडी व पुष्कळ प्रसंगी पोटची पोर टाकून मुंबई व तत्सम गिरणाळू ठिकाणीं धावत आलेल्या किती पोटार्थ्यांचे पोट आजपर्यंत भरले आहे? चामडींच्या झोपड्यांना लागलेल्या आगी आजपर्यंत कितीशा बुझालेल्या आहेत?

उप्पर तो और बनी, अन्दरकी बात खुदा जाने! इतर ठिकाणची गोष्ट सोडून द्या. फक्त एकट्या मुंबईतील गिरणी कामगारांचीच स्थिति पहा. त्यांची राहण्याची ती खुराडी, त्यांची अन्नान्नदशा, त्यांच्या शरीरावरच्या त्या चिन्ध्या, रात्रंदिवस अक्षरशः काबाडकष्ट करून त्यांच्या चेहऱ्यावर आलेली ती प्रेतकळा, कुटुम्बात राहूनही त्याविषयी वृद्धिंगत होणारा निराशाजन्य एक प्रकारचा तिटकारा, जीवित म्हणजे एक पाण्याचा बुडबुडा किंवा गिरणीवाल्या शेट्याची गुलामगिरी करण्यासाठीच देवाने दिलेला एक काळ, या कल्पनेमुळे व्यसनांचा झालेला अतिरेक आणि दिवसाचे चोवीस तास जीवन कलहाची तोंडमिळवणी करता करता मेटाकुटीला आलेली ती त्रासदायक चिडखोर वृत्ति हे चित्र पाहणाऱ्याच्या तोंडून अखेर हाच उद्गार निघेल की, `नरक जर पृथ्वीवर कोठे असेल तर तो येथेच येथेच येथेच!` सारांश, गिरण्या कारखाने व फॅक्टऱ्या म्हणजे जिवंतपणीच माणसांना मरणाचा अनुभव दाखविणाऱ्या आणि माणसे असताहि त्यांची जनावरे बनविणाऱ्या नरकांच्या खाणीच म्हटल्या तरी चालतील.

या खाणी कोणी उत्पन्न केल्या? या खाणी पोटाने निर्माण केल्या. होय. पण असे हे पोट तरी कसले की, त्याची खाच बुझविण्यासाठी कोट्यवधि माणसें जिवन्तपणी प्रेतासमान होतात? असे हे राक्षसी पोट तरी कोणाचे कीं ज्याच्या शान्तवनासाठी लाखो लोकांच्या पोटातली आतडी पिळून निघावी? त्यांच्या रक्ताचे झालेले पाणीसुद्धा त्यांच्या शरीरात उतरू नये? औद्योगिक प्रगतीच्या नावाखाली अखिल राष्ट्राच्या शारीरिक प्रगतीचे होळकुकडे करण्यास उद्युक्त झालेले आणि भुकेने पेटलेली पोटे

`दया करा, थोडी अधिक भाकर द्या.`

म्हणून किंकाळ्या मारीत असताना, ज्या पोटाच्या वीत-दीडवितीवरच असलेल्या कानांची भोके साफ बुजून जातात, असे हे पोट तरी कोणते? आणि कोणाचे? हजारो लाखो पोटांच्या तिडकांवरच ज्याची भूक भागविली जाते, असे ते पोट म्हणजे प्रदर्शनात ठेवण्यासारखीच एखादी वस्तू असेल काय? नाही. पोटासारखेच पोट; पण त्याच्या भुकेची आग आणि खाद मात्र फार भयंकर. हे पोट दुसरे तिसरे कोणाचे नसून गिरणीवाले कारखानदार यांचे होय. जगातल्या पोटांच्या पापावर या बड्या पोटाची खाट शृंगारली जात असते. 

कारखानदार आणि कामगार यांच्यामध्ये श्रीमन्तीचे एक भले जाडजूड फिल्टर लटकले असल्यामुळे, कामगारांच्या लक्षावधि पोटांच्या तिडका त्यात शिरताक्षणीच त्याचे पौष्टिक खाद्यात रूपांतर होते. या फिल्टरामुळे मजुराच्या पोटाच्या किंकाळ्या कारखानदारांना मुळीच ऐकू न येता, त्याऐवजी त्यांच्या श्रीमन्ती वैभवाला झिलईची झळाळी चढविणाऱ्या स्तुतिस्तोत्राच्या मंजुळ गायनात त्या किंकाळ्याचे परावर्तन होते. पोटाच्या पापाने निर्माण केलेल्या श्रीमंत आणि गरीब या भेदाने जगात आजपर्यंत जितके अत्याचार केलेले आहेत, तितके महायुद्धांनी, राज्यकर्त्यांनीं किंवा ठगांच्या दरोड्यांनीही केलेले नाही.

पोटाच्या पापातूनच श्रीमन्ती जन्माला आली. 

असल्यामुळे माणसाची जनावरे बनविणे आणि पशुपेक्षाही जडमुढाना माणुसकीचा मुलामा चढविणे, या गोष्टी तिच्या सहजलीला होऊन बसल्या आहेत. श्रीमन्तीचे आवरण जर खचून झुगारून दिले तर तिच्या अंतरंगाच्या मसाल्यात साऱ्या जगाच्या पातकाचा सडका नरक ओतप्रोत भरलेला आढळेल. इतकेच नव्हे तर शेकडा ९८-९९ श्रीमंत फक् श्रीमंतीच्या प्रसादानेच माणसात मोडतात. नाही तर त्यांना टोणम्या डुकरापेक्षा अधिक कसलीही किंमत नाहीं, हेच अखेर प्रत्ययाला येते.

शहरी शहाणे जिला सुधारणा सुधारणा म्हणतात, ती भांडवल्यांच्या श्रीमंतीची आणि चैनबाजीची बुरखी सबब आहे. कारखाने आणि गिरण्या या सबबीची हत्यारे असून, त्यांनी शहरी जीवनात इलायट्रीची कितीरि भपकेबाज दिवाळी केलेली असली, तरी त्यांनी खेड्यातला शेतकरी पोटाच्या पापाने पामर बनवून भिकेला लावला, ही गोष्ट सहसा कोणाच्या लक्षात येत नाही. सुधारणेच्या नावाखाली मुंबईसारखी शहरे पृथ्वीवरील स्वर्ग बनली, तरी त्या स्वर्गाने सर्व खेडी उद्ध्वस्त करून शेतकऱ्यांच्या शेतीचा नरक बनविलेला असतो, हे पाहावयाला शहरी शहाण्यांना दृष्टीच उरलेली नसते. सुधारणेला सुखाची माता मानणाऱ्यांना गोल्डस्मिथ म्हणतो: 

Ye friends to truth, ye statesmen who survey the rich man`s power increase, the poor`s decay It`s yours to judge, how wide the limits stand Between a splendid and a happy land. 

‘गोरगरिबांच्या ऱ्हासावर श्रीमंतांची सत्ता वाढत चालली आहे.. हे स्पष्ट पाहणाऱ्या, अहो सत्याच्या भोक्त्यांनो, अहो मुत्सद्यांनो, डामडौली दिमाखाचे राष्ट्र म्हणजे सुखी राष्ट्र नव्हे, हे तुमच्या जितके लवकर लक्षात येईल, तितके बरे.` कारखानदार श्रीमंत हजारो रुपये किंमतीच्या मोटारी उडवीत आपल्या धनकनकसंपन्नतेचे प्रदर्शन करीत असतात. पण, ही मोटारदौड आपण पोटार्थी गरिबांच्या पोटावरच करीत असतो, हे त्यांच्या लक्षात येत नाही. गिरणीवाल्या शेट्यांच्या मोटारी जीवंत माणसांच्या ताज्या तिखट कष्टाळू रक्ताच्या पेट्रोलवर दीडा मारीत असतात. गोरगरीबांच्या अंगातून थबथब निथळणाच्या घामाच्या पाटाचे बंगण या ऐदी श्रीमंत घेलाशेटांच्या मोटारीत पडत असते. लाखो स्त्री पुरुष आणि मुले यांच्या शरीराची हाडे न हाडे पिचतात, तेव्हा या नफेबाज धनाढ्यांच्या

माड्यांची बहाले आणि मोटारींचे सांगाडे

सज्ज होतात. शेतीला मुकून अन्नान्न झालेल्या स्त्री-पुरुष मजुरांच्या ऐन उमेदी जीविताच्या राखरांगोळीवर या लाखाधिशांना पुरुषोत्तमत्वाचा अधिकार प्राप्त होतो आणि सामाजिक व राजकीय क्षेत्रात यांच्या मोठेपणाच्या टिमक्या वाजतात. पोट पैशासाठी पापाचा परवल पत्करते; पण पैसा मात्र असा हरामखोर आहे की तो वाटेल तसल्या पापावर पुण्याचे पांघरूण पांघरतो. आजच्या जगात श्रीमंत व गरीब, मजूर व कारखानदार, ऋणको व धनको, आणि गुलाम व धनी, हे जे भेद माजले आहेत, त्याला मूळ कारण

चमडीके झोपडींमे लगी हुई आग

हे जरी असले तरी तिच्या ज्वाळा अव्याहत भडकत ठेवण्यावरच श्रीमंतांच्या श्रीमंतीची भरती असल्यामुळे, श्रीमंतीच्या न शमणाऱ्या भुकेनेच हे भेद दिवस न् दिवस अधिकाधिक तीव्र होत चालले आहेत. सगळी पोटे पत्करली, पण श्रीमंतीची भूक लागलेल्या भांडवलशाहीच्या पोटाची आग परवडत नाहीं. सामाजिक समतोलपणाचा कल भांडवलशाहीच्या राक्षसी पोटाकडे कलंडल्यामुळे आज पोटार्थी गरिबांचे हे हाल किंवा त्यांच्या पोटाचे बण्ड कसे थांबवावे, हा प्रश्न सध्या महत्त्वाचा आहे.

प्रकरण ३ रे

बाण्डगुळ्या मध्यम वर्ग

गेली ५० वर्षे इंग्रेजी विद्या, विलायती सुधारणा, व्यापाराची वाढ इत्यादि शहरी थाटमाटाच्या पचनी पडलेल्या आणि त्यावरच आपले बाण्डगुळी जीवन ऐषआरामात घालविणाऱ्या मध्यम पांढरपेश्या वर्गाला स्वर्ग अगदी दोन बोटे उरलेला होता. त्यांचे जीवन बोलून चालून अक्षरशः बाण्डगुळेच असल्यामुळे, अन्नदात्या आम्रवृक्षाच्या पल्लवपसाऱ्या पलीकडे आणखी जग असल्याची, त्यांना कल्पनाच नव्हती. त्यांची सारी सृष्टी म्हणजे मुंबई. तिच्यावरून हे जगाच्या परिस्थितीची अटकळ बांधणारे उंटावरचे शहाणे मध्यम वर्ग ही एक हिंदुस्थानातील

समाजशास्त्राची नवीन कमाई

आहे. ब्रिटिशपूर्व जुन्या राजवटीत असल्या बाण्डगुळ्या वर्गाचा हिंदी समाजरचनेत मागमूसही लागत नाही. हिंदुस्थानेतर कोणत्याहि देशांत वा मासल्याचा आणि मसाल्याचा वर्ग आजही आढळून येणार नाही. श्रीमंत आणि मजूर, मालक आणि चाकर असे दोन ठळक भेद सर्वत्र आहेत आणि ते असणारच. पण या दोन भेदांच्या मध्ये, आगगाडीच्या बफरप्रमाणे असणारा, परंतु श्रीमंत भांडवल्ये मालक आणि राज्याधिकारी यांच्या कृपेच्या खोडाला बाण्डगुळाप्रमाणे चिकटलेला मध्यम वर्ग फक्त हिन्दुस्थानातच आढळतो. या वर्गांत निरनिराळ्या जातीचे लोक असले, तरी त्यांच्या व्यवसायांची आणि मनोवृत्तीची माती एकाच खाणीची असते. 

या खाणीचा शोध करता असे आढळून येते की, हा बाण्डगुळ्या मध्यम वर्ग म्हणजे प्राचीन प्रतिष्ठित श्रीमंतशाहीचा कोलमडून पडलेला कुजका, सडका ढलपा होय. श्रीमंतीचा वटवृक्ष उभा सुकून त्याची पाळेमुळे जरी क्रान्तीच्या वणव्यात जळून खाक झाली, तरी यदृच्छेने वाचलेल्या या ढलप्याची प्रतिष्ठितपणाची गाठ अजून बरीच ताठ आहे. यांचा डामडौल आणि झोकनोक पाहवा तर सरदारी श्रीमंतीचा, पण वस्तुस्थिती मात्र कंगाली, भिकाऱ्यापेक्षा भिकारी आणि मजूरासारखाच मजूर असूनही, या पांढरपेश्या बाण्डगुळ्यांना धनीपणाची श्रीमंती मिरविण्याची हातोटी उत्तम साधलेली आहे. गोरगरीबाच्या थर्ड क्लासात प्रवास करावा तर यांच्या

प्रतिष्ठेचे पाणी पाणचट पडते

आणि सेकंड क्लासाच्या दिडक्या खर्च करायला यांना तोंडच नसते. स्वतःच्या उदरभरणापलीकडे अधिक अक्कल जवळ नसली, तरी ब्रह्मदेवानें अकलेची सारी वखार आपल्याच हवाली केली आहे अशा आढ्यतेने राजकारण, समाजकारण, धर्मनीति हव्या त्या विषयावर यांची वाचाळपंचविशी म्हणजे मुल्खमैदानची मावसबहीण. हे लोक मोठे सव्यसाची दिसतात. एकीचे तोंडाने राजनिष्ठेची आणि जननिष्ठेची गरम सर्द हवा सोडणे याच्या बत्तीशीची सहजलीला. एकीकडे सरकारी नोकऱ्यांत राबत असतात, किंवा परदेशी गोऱ्या व्यापाऱ्यांच्या बूटचाटणीवर पोटवंगणाची सोय साधतात, तर दुसरीकडे स्वराज्याच्या आणि असहकारवादाच्या चळवळीला फुंकर मारतात. उपजीविकेसाठी हा पांढरपेशा वर्ग राज्यकर्ते, श्रीमंत, भांडवले वगैरेच्या तैनातीत बाण्डगुळाप्रमाणे अखंड चिकटलेला असल्यामुळें, मागासलेल्या पददलित मजूर, शेतकऱ्यांच्या वाऱ्यालाही हा कधी उभा राहत नाही किंवा त्यांच्या दुर्दशेचा याला कधी घाम फुटला नाही. तथापि, मागासलेल्या जनतेच्या चळवळीत फुकट दोन शब्द खर्च करून जर याच्या

पगडीवर लोकमान्यतेचा तुरा

चढण्याचा संभव असेल, तर तेवढ्यापुरती व्याख्यानबाजी किंवा लेखनबाजी करायला हा मुळीच माघार घेणार नाही. `नृपति जनपदानां दुर्लभः कार्यकर्ता` हा प्राचीन विचारवंतांची विचारसरणी या बाण्डगुळ्या लोकांनी ब्रिटिश राजवटीत अक्षरशः खोटी ठरविली आहे.  चक्रनेमिक्रमाने हिन्दुस्थानात होणाऱ्या क्रान्तीच्या उलथापालथीचा अंदाज बांधून, गोऱ्या टोपकर बनियानी जेव्हा मुंबई, मद्रास, कलकत्ता येथे आपल्या वखारी उघडल्या आणि व्यापाराच्या पांघरुणाखाली राजकारणी सट्टेबाजी सुरू केली, तेव्हा त्यांना

कारकून, कामगार आणि कूली

या तीन ककारांची जरूरच पडली. रोख रोजंदारीच्या आणि मासिक तनख्याच्या आशेने, खेड्यांना आणि शेतीला रामराम ठोकून, कामगार आणि कूली जसे या शहरांकडे धावत सुटले, तसे जुन्या ऐदी श्रीमंतीला पोटजड झालेले हजारो बुध्युपजीवि पांढरपेशेसुद्धा कारकुनीच्या कलमबहाद्दरीवर आपल्या दैवावरचा पाचोळा झाडण्याच्या उमेदीने खेडी, गावे सोडून मुंबईत घुसले. आनुवंशिक संस्काराने बुद्धीची चलाखी जिवंत राहिल्यामुळे, त्यांनी आपल्या परदेशी मालकांची परकी भाषा तेव्हाच जिव्हागत आणि कलमगत करून टाकली, आणि स्वामिनिष्ठेचे सफेदे फासून कारकून, हिशोब्ये (अकौटण्ट्स), मध्यस्थ (इंटरप्रीटर्स), गुमास्ते (एजण्टस्) आणि वकील (ॲम्बासडर्स)  इत्यादि अनेक भूमिका `राजीखुषीने अक्कलहुशारीनें` नटवून,

ब्रिटिशांना हिन्दुस्थान मिळवून दिले.

`परस्पर पावणेतेरा` ही व्यापारी धोरणातली `ग्येनबाची मेख` ब्रिटिशांजवळून शिकून घ्यावी. त्यांनी इंग्रेजी-विद्येची हॉटेले शहरोशहरी उघडली, म्हणून पूर्वी त्यांचे पोवाडे गाणारे शाहीर (आणि तेही हे बाण्डगुळे पांढरपेश्येच!) शहरोशहरी उफलले होते.

इंग्रेज लोक आणि इंग्रेजी विद्या म्हणजे स्वर्गातून कोसळणारा अमृताचा वर्षाव, अशा टिमक्या त्यावेळी मनमुराद ठणठणल्या. परंतु, हा उपद्व्याप इंग्रेजांनी हिन्दुस्थानाच्या खास कल्याणासाठी थोडाच केला? त्यांच्या व्यापारी राज्याची गिरणी सुरळीत आणि बिनधोक चालावी, यासाठी त्यांना छोट्यामोठ्या

कारकुण्ड्या यंत्रांची जरूर

अनिवार्यच होती. ती यंत्रे या शिक्षणाने पैदा करूनच त्यांनी आपला राज्यकारभार आणि व्यापार पूर्वी केला आणि आज करीत आहेत. हिन्दी मातीच्या मडक्यांना आंग्लाईची झिलई बेमालूम चढल्यावर, त्या मडक्यांनी आपल्या मूळ मातीच्या जातीला विसरल्याशिवाय गत्यंतरच नव्हते. इंग्रेजी विद्येला वाघिणीच्या दुधाची उपमा देण्याचा प्रघात आहे. पण बाण्डगुळ्या वर्गाच्या आजपर्यंतच्या चरित्रावरून

इंग्रेजी विद्या म्हणजे बेचव बेवडा

हाच सिद्धान्त काढणे प्राप्त आहे. निदान, ज्या बाण्डगुळ्या मध्यम वर्गाने इंग्रेजी शिक्षण घेऊन, इंग्रेज सरकारच्या आणि व्यापाऱ्यांच्या भल्याबुऱ्या उलाढाली लढविण्यात केवळ आपल्या पोटोबाच्या पूजेची सोय पाहिली, त्यांनी या वाघिणीच्या दुधाचा बेवड्याप्रमाणेच उपयोग केला, यात तिळमात्र शंका नाही. हिन्दुस्थानचा इतिहास कसाहि उलटसुलट तपासा, त्यात एकच मुद्याची गोष्ट स्पष्ट दिसून येईल कीं, इंग्रेजी राज्याची प्राणप्रतिष्ठा इंग्रेजी सैन्य आणि इंग्रेजी दंगलबाजी (Diplomacy) ने केलेली नसून, याच बाण्डगुळ्या हिन्दी पोटार्थी पार्थिवांच्या दगाबाजीने झालेली आहे. 

त्यांनी ब्रिटिशांना त्यांची व्यापारी- राजकारणी (Politico Commercial) सत्तेची पकड या देशाच्या नरड्याला भिडविण्यास कायावाचामने मदत केली आणि आपल्या मायदेशाची व देशबांधवांची खरीखोटी गुह्ये इंग्रेज परक्यांना दाखवून, त्यांच्या मेहरबानीवर स्वतःच्या कारकुण्ड्या ऐश्वर्यांचे महाल सजविले. यांचे मुख्य भांडवल म्हणजे राज्यनिष्ठा ऊर्फ स्वामीनिष्ठा. या निष्ठेला सद्गुणांचे पाणी चढवून तिची बाजारी किंमत त्यांनी कितीहि वाढविली, तरी या बाण्डगुळ्यांची

राजनिष्ठा म्हणजे कुत्र्याची स्वामीनिष्ठा 

यापेक्षा अधिक काही नाही. ज्याची भाकरी त्याची चाकरी, इतकेच जीवनाचे ध्येय बनल्यामुळे या कारकून मध्यस्थ, गुमास्ते, वकील आणि कंपनीने आपल्या मायदेशाच्या भवितव्यांकडे सपशेल पाठ फिरविली. स्वतःच्या पोटाचा देरा भरण्यासाठी स्वदेशाच्या नरड्यावर सुरा फिरवायलाहि यांची मनोवृत्ति पूर्वी कधी बाचकली नाही, आणि आज शरमत नाही. आत्मप्रतिष्ठा, स्वदेशाभिमान, स्वातंत्र्य, राष्ट्रीयत्व इत्यादि सर्व गुणांचे गुळवेल सत्त्व म्हणजे यांची राजनिष्ठा! मग तो राजा कोणीहि असो. ठिकाणावर असो वा नसो, स्वार्थाच्या बाबतीत ते पूर्ण अप्पलपोटे असले तरी राजनिष्ठेच्या क्षेत्रात आपपर भेद त्यांच्या हृदयाला आजवर कधीच शिवला नाही. असल्या लक्षावधि बाण्डगुळांच्या स्वदेशद्रोही वृत्तीच्या मदतीनेच इंग्रेज व्यापाऱ्यांनी बंदुकांचा एक बारही न उडविता उभा हिन्दुस्थान आपल्या पचनी पाडला.

हिन्दुस्थानातल्या ब्रिटिश साम्राज्याचा पाया याच बाण्डगुळ्या महात्म्यांच्या एकनिष्ठ घामावर उभारलेला असल्यामुळे, राज्यकारभाराची सर्व लहानमोठी सूत्रे याच सव्यसाची अर्जुनांच्या हाती दयाळू, मायाळू आणि पायाळू इंग्रेज सरकारने ठेवलेली आहेत. दिल्लीच्या सेक्रेटरीपासून तो पेठ्यातल्या महालकरी कारकुनांपर्यंत याच मध्यम वर्गाचे हिन्दी रथीमहारथी इंग्रेजांचा राज्यकारभार खास अंग्रेजी कदरीने चालवीत आहेत. शोभेसाठी थोडे मूठभर गोरे अधिकारी असतात. सत्ता त्यांची असली, तरी मत्ता मात्र पांढरपेश्या चाणक्यांचीच असते. इलाख्याचा गव्हर्नर असो, किंवा जिल्ह्याचा कलेक्टर असो, त्याची चिटणिशी कुबडी

खास हिन्दुस्थानमां बनेला मालच

असते. गोऱ्या परदेशी भांडवलावर उभारलेल्या आगबोट, आगगाड्यांच्या जगड्व्याळ व्यापारापासून तो थेट हजामतीचे बस्तरे विकणाऱ्या विलायती वखारींचा कारभार हेच हिन्दी बाण्डगुळ्ये चालवित असतात.

सरकारच्या खलबतखान्यात हेच खलबते राजकारणी धोरणांची मलमे घोटीत असतात, आणि गुप्तपोलीस खात्यात यांचीच अक्कल अक्कल काढ्याच्या भट्ट्या रात्रंदिवस चढवीत उतरीत असते.

"माझा स्वयंपाक मीच करीन." 

ही टिळकांची उक्तीच जर स्वराज्याच्या सर्व अटींचीं समर्पक मानली, तर आज स्वराज्याच्या हाकाटीत वास्तविक मुळीच काही अर्थ नाही, असे स्पष्ट कबूल करणे भाग आहे. कारण, आज हिन्दी राज्यकारभार एकजात हिन्दी बाण्डगुळ्ये शहाणेच चालवीत असून, गोरे अधिकारी निव्वळ कुंकवाचे आधार म्हणूनच या देशात वावरत आहेत. इंग्रेजी राजकारणाचा फास हिन्दुस्थानाच्या गळ्याला जर विशेष घट्ट बसून, त्याला जीवहि नकोसा झाला असेल, तर त्याला कारण ब्रिटिश लोक नसून, हे हिन्दी बाण्डगुळ्येच मुख्यतः होत, हे शेकडो पुराव्यांनी सिद्ध होण्यासारखे आहे. परकीय सरकारच्या आणि भांडवल्यांच्या प्रत्यक्ष बगलेत बसून, राजनिष्ठा आणि लोकनिष्ठा या दोनहि धोंड्यांवर हात ठेवून मध्यस्थीची नाटकी कसरत करणारा हा मध्यम पांढरपेश्या हिन्दी वर्ग म्हणजे या राष्ट्राच्या भवितव्याच्या मार्गातील एक चमत्कारिक अडचणच होय.

गेल्या २५-३० वर्षांत हा बाण्डगुळ्या वर्ग बऱ्याच निराळ्या वळणाने धडपड करू लागला आहे. एकाद्या झाडाला बाण्डगुळ चिकटले की, त्या झाडाचा रस कायम असेपर्यंत ते टवटवीत राहाते. पण रस नाहीसा झाला कीं, स्वतः बाण्डगुळ तर सुकतेच सुकते, पण त्या झाडाचेहि सुकेठाक खोड बनविते. अलीकडे स्वराज्यप्राप्तीच्या बहुरंगी आणि बहुरूपी चळवळी जोराने चालू झाल्या आहेत. `जनता`, `लोकमत`, `लोकशाही` वगैरे शब्दांचे हापट बार फोडणाऱ्या वृत्तपत्रांचाही मनस्वी सुळसुळाट उडाला आहे. व्याख्यानांचा तोफखाना नाकोनाकी, गावोगावी अष्टौप्रहर घडेबाजी करीत आहे. ब्रिटिश नोकरशाहीच्या उच्चाटणाची भाषा सर्वत्र बेफिकीर बोलली जात आहे, आणि रोजच्या प्राप्त गुलामगिरीचे बंद तोडण्याची तयारी सर्व देशांत सारखी करण्याचे प्रयत्न जोराने चालले आहेत. आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे या

चळवळींच्या अग्रभागी मध्यमवर्ग्ये

बाण्डगुळ्येच उभे असलेले दृष्टीस पडतात. पिढ्यान् पिढ्या ज्यांचा जन्म परसेवेने उदरंभरण करण्यात गेला, त्याच वर्गातल्या काही थोड्या व्यक्ती एकदम अशा उलट्या पावलांनी चालू लागाव्या हे आर्य अक्षरशः क्रान्तिद्योतक नव्हे काय? ही क्रान्ति कशाने झाली? मुख्य झाडावर हे बाण्डगुळ आता कां उलटले? अर्थात् झाडच रसहीन झाल्याशिवाय ही धडपड चाललेली खास नाही. परोपजीवी समाज पोटपूजेच्या संकल्पात फार पटाईत असतो. त्याच्या पोटाला चवलीएवढीसुद्धा रिकामी जागा सहन होत नाही. स्वतःचे पोट भरले की तिकडे जगाला जरी आग लागली, तरी जो बाण्डगुळ्या चुकूनसुद्धा नुसती विचारपूस करावयाचा नाही. 

तोच आज बहुजनसमाजाच्या दारिद्र्यावर संतापाचे आकांडतांडव करू लागला आहे, या कोड्याचा उलगडा `षण्मासीचा वायदा` घेऊन कोणीतरी केलाच पाहिजे. हा जनतेचा अस्सल कळवळा की या बाण्डगुळ्यांच्या उपाशी पोटाच्या कळा? परकीय राज्यकर्त्यांच्या मेहेरबानीचा सरस आपल्या भाग्याला चोपडून, त्याच्या जोरावर महालकरी, मामलतदार, मुनसफ, रजिस्ट्रार, पोलीसइन्स्पेक्टरादि, गोरगरीब जनतेच्या अज्ञानावर मनमुराद चरणारे, राजमान्य आणि लोकमान्य महात्म्येच पैदा करण्याचा ज्या वर्गांचा कुसवा, त्याच कुसव्यातून गरीब रयतेच्या पोटाच्या बंडासाठी बण्ड करणारे

तांबडे निळे काळे पिवळे वीरपीर

फटाफट निपजू लागले, हा एक मोठा चमत्कार आहे. कायदेबाजीच्या घवघवीत मळवटाने, न्यायअन्यायाच्या डोळस निवडीच्या सबबीखाली भिकारी शेतकऱ्यापासून तो थेंट भांडवल्या झब्बूपर्यंत सर्वांना कब्जेबाजीचे व्यसन लावणाऱ्या आणि त्यावर आपल्या संसाराचे उखळ पांढरे करणाऱ्या वकिलांचे इरसाल बाण्डगुळे ताण्डेच्या ताण्डे आज ब्रिटिश नोकरशाहीविरुद्ध लोकशाहीचे झेंडे नाचवीत आहेत.

मेढरांच्या रक्तावरच जगणारे हे सारे वाघोबा, मेंढरांचे प्रतिनिधी बनू लागले आहेत. या अकल्प घटनेच्या पोटात कोणाच्या पोटाच्या पापाचा व्याप हा एवढा उपद्व्याप करीत आहे, याची चिकित्सा करणे अगत्याचे आहे.

ब्रिटिश राज्यकर्त्यांनी इंग्रेजी विद्येचे भाण्डार फोडून, शहरी बाण्डगुळ्या झब्बूंना आंग्लकळा आणल्यामुळे, हिंदुस्थानातील शहरांचे स्वरूप, जीवन आणि विचार बाह्यात्कारी पुष्कळ बदलले आहेत. सुधारणेची सर्व बेगड मुंबई कलकत्त्यासारख्या `व्यापारी` शहरांतच विशेष चमकते. इंग्रेजी विद्येचा यसफ्यस चवचालपणा आणि जीवनक्रांतीचा

`अप टु डेट` हॅट- पाटलूणपणा

फक्त शहरांतच बागडतो. मूठभर शहाण्या शिक्षित चळवळ्यांच्या विचारक्रान्तीचा उच्चार उमटवून, त्यांचे घसे मोकळे करणारे छापखाने आणि वृत्तपत्रे यांचा सुळसुळाट फक्त शहरातच अर्थात् प्राप्त विद्येच्या घटपटादि खटपटी आणि त्यावर पोटापाण्याचा प्रश्न चबचबीत वंगणावर अल्पायासाने सोडविण्याच्या धडपडी करणाऱ्या खास शहरी शहाण्यांना खेड्यांतील शेतकरी जनतेच्या स्थितीकडे लक्ष्य पुरविण्याची मुळी दृष्टीच उरलेली नाही. 

आजचा हिन्दी चळवळ्या पाश्चिमात्य कल्पना- कोंबडीचे पिल्लू आहे. त्याच्या जन्म, जीवन आणि मृत्यूच्या त्रयीची सांगड शहरी खुराड्यांशीच पडल्यामुळे, त्याला मुंबई, मद्रास, कलकत्त्यासारखी शहरे म्हणजे सारे हिन्दुस्थान वाटते. स्वतःच्या उत्क्रान्त विचारावरून तो अवघ्या हिन्दुस्थानाच्या विचार परिणतीचे प्रमाण गृहीत धरून, आचारक्रान्तीची लगबग करीत असतो. शहरांतील शिक्षणप्रसाराच्या रामरगाड्यावरून तो सर्वं हिन्दुस्थानाच्या साक्षरतेची कल्पना ठरवीत असतो, दृष्टीच्या आरपार बदलामुळे सारी सृष्टी त्याला शहरी मसाल्याची दिसते आणि त्या मालमसाल्यावर तो उभ्या हिन्दुस्थानाच्या जीवनात क्रान्तीची फोडणी घालण्याचा चंग नित्य मारीत असतो. शहरी आकर्षक जीवनाच्या कोळ्याच्या जाळ्यात सापडलेल्या या

आंग्लविद्या - विभूषित माशा

हिन्दी खेड्यांच्या आणि अफाट शेतकरी जनतेच्या हिताहितांच्या प्रश्नाला सर्वस्वी पारख्याच बनल्यामुळे, त्यांनी अखिल देशाच्या क्रान्तिकार्याच्या ठोकलेल्या प्रातिनिधिक आरोळ्या किती फोलकट आणि कमजोर आहेत, याची त्यांना स्वतःला जाणीव नसली, तरी ती दीर्घदृष्टी ब्रिटिश नोकरशाहीला खास आहे.

नॅशनल काँग्रेसचा इतिहास म्हणजे या बाण्डगुळ्या वर्गातील विशेष शिष्टांच्या शहरी धडपडींचा इतिहासच होय. सुरुवातीला काँग्रेस ही रावसाहेब रावबहादुरादि ब्रिटिश-निर्मित हिन्दी लॉडांची एक वार्षिक मजलस असे. या मजलसीत व्याख्यानबाजीच्या चुरशीपेक्षा अधिक काहीहि नसे. नंतर ही मजलस जहाल-मवाळ-भेदांच्या भेदिक लावण्यांत रंगली. तरीसुद्धा तींत

देशभक्तीत तू मोठा की मी मोठा?

हाच काँग्रेस चळवळीचा भररंग असे. एकाहि देशभक्ताला दारिद्र्यप्रस्त शेतकऱ्याचा आणि पोटासाठी खेडी उद्ध्वस्त टाकून शहराच्या गिरण्या, कारखान्यात घुसलेल्या मजुरांचा चुकूनसुद्धा घाम फुटला नाही, की कोणाला त्यांची आठवण आली नाही. एवढे मोठे `लोकमान्य` बनविलेले टिळक! पण त्यांचीहि तीच गति. त्यांच्या

चळवळीहि शहरी आणि भगतही शहरीच

चिरोल केसचा फास गळ्याला बसला, तेव्हा गोरगरीब शेतकऱ्यांच्या घासातला घास काढायला, शुद्ध भिक्षुकी थाटाने टिळकांचा जो मोटारदौडी नाटकी स्वराज्यदौरा खेड्यापाड्यांतून झाला, तेवढाच काय तो त्यांचा आणि खेडवळ जनतेचा, जन्मातला पहिला आणि शेवटला प्रसंग! तत्पूर्वी या `लोकमान्य` प्राण्याने ना कधी शेतकऱ्यांची विचारपूस केली, ना कधी मुंबईच्या गिरण्याबाबूंच्या क्लेशांची चौकशी केली, किंवा ना कधी पददलित अस्पृश्यांवरील सामाजिक जुलुमांवर डोके खाजविले. 

टिळकांच्या हिंमतीचा सारा मारा ब्रिटिश नोकरशाहीच्या चक्रव्यूहावरच विशेष. त्यांना ब्रिटिशांचे भांडवलशाही कुदळखोरे स्पष्ट दिसे; पण बाण्डगुळ्या क्रान्तीची सर्वभक्षी जळूशाही मुळीच कधी दिसली नाही. सामाजिक क्रान्तीचे वावडे असणाऱ्या टिळकांच्या हातून केवळ एकडोळी राजकारणी जी धडपड झाली, तीच आणि तितकीच पुण्याई त्यांच्या खाती जमा धरूनच, या थोर पुरुषाची स्मृति टिकणारी आहे. यानंतर काँग्रेसमध्ये महात्मा गांधीचे युग सुरू झाले. या युगाचा महिमा डॉक्टर रवींद्रनाथ टागोर `सत्याची हाक (Call of Truth) नामक निबंधात मार्मिकपणाने वर्णन करितात :

`स्वदेशी चळवळीनंतर अस्तित्वात आलेल्या प्रस्तुतच्या खळबळीचा व्याप फारच दांडगा असून, तिचा प्रभाव सर्व हिन्दुस्थानभर पसरलेला आहे.` पूर्वी आमच्या राजकारणी पुढाऱ्यांची दृष्टी आंग्रेजी जाननेवाल्या लोकांपलीकडे गेलीच नव्हती. कारण, इंग्लिश लोकांनी लिहिलेल्या इतिहासग्रंथांतील पुस्तकी चित्रांपलीकडे त्यांची स्वदेशाची कल्पनाच कधी गेली नाही. स्वदेशाची ही कल्पनाच म्हणजे बर्क आणि ग्लॅडस्टन, माझिनी आणि ग्यारीबाल्डी, यांच्या पुसकट पुसकट प्रतिबिंबांच्या इंग्रेजी भाषेत उमटलेल्या भराऱ्यांच्या वाफाऱ्यांनी निर्माण झालेली मृगजळाची सृष्टी होय. स्वार्थत्याग म्हणजे काय आणि आपल्या देशबांधवांबद्दलची खरीखुरी कळकळ म्हणजे काय, याची त्या काळच्या राजकारणी पुढाऱ्यांना अटकळच झाली नाही, म्हणावयास काही हरकत नाही.

अशाप्रसंगी, महात्मा गांधी एकदम पुढे सरसावले. त्यांनी आपल्या कोट्यवधि हीनदीन बंधूंच्या वेषाप्रमाणें वेष धारण करून, त्यांच्या झोपड्यांत प्रत्यक्ष प्रवेश केला आणि त्यांच्या रोजच्या व्यवहाराच्या भाषेत त्यांच्याशी बोलून विचारविनिमयाचा नवीनच उपक्रम सुरू केला. पुस्तकी चर्पटपंजरीचा अवतार संपून, येथे सत्याने आपले खरे स्वरूप प्रकट केले, अर्थात् गांधीना प्राप्त झालेल्या `महात्मा` पदवीने त्यांचा गौरव केला असे म्हणण्यापेक्षा महात्मा गांधी असे त्यांचे खरेखुरे नावच व्यक्त झाले, असे म्हटले पाहिजे. हिन्दुस्थानातील एवढी मोठी अफाट

जनता माझ्याच हाडरक्तमासाची आहे 

असे समजणारा कोणचा मायेचा पूत दुसरा होऊन गेला बरें?" (तोण्डाळ टिळक-भगतानों, ऐका ऐका, रवींद्रनाथाची ही कटु स्पष्टोक्ती, ही नग्न सत्याची हाक ऐका.) सत्याचा स्पर्श होताच कोंदाटलेल्या आत्म्याच्या शक्ती खाड्कन आपल्या बंधनांतून मुक्त झाल्या.

हिन्दुस्थानच्या दरवाजावर शुद्ध प्रेमाने टिचकी मारताच तो प्रचण्ड दरवाजा धाड्कन उघडला; विकल्प नाहीसा झाला आणि नामर्दाईनें तोंड काळे केले. सत्याचे प्रबोधन सत्यानेच केलें (प्रबोधन पाक्षिक, १ डिसेंबर १९२१)

महात्मा गांधीच्या पूर्वी ६० वर्षे, मागासलेल्या शेतकरी जनतेच्या बौद्धिक आणि आर्थिक प्रबोधनाचा पहिला कसोशीचा प्रयत्न कै. जोतीबा फुले यांनी केला. फुले स्वतःच मागासलेल्या कष्टाळू शेतकरी समाजातले असल्यामुळे, जोडा कोठे चावतो, हे त्यांना बिनचूक कळले आणि त्याप्रमाणे त्यांनी अखिल शेतकरी वर्गाच्या वतीने

`गुलामगिरी`चा पहिला टाहो

फोडला. इंग्रेजांच्या गुलामगिरीची त्यांना जाणीव होती, तरीहि त्यापेक्षा विशेष निकटच्या आणि रात्रंदिवस रक्त शोषून निस्सत्व करणाऱ्या बाण्डगुळ्यांच्या मखमाली जुलुमांची त्यांना फार काळजी होती. परदेशी शत्रूला घरात घेऊन त्याच्या पायतणपूजेवर स्वतःच्या पोटपूजेची सोय पाहणाऱ्या शहरी शहाण्यांच्या घाशीरामीला टक्कर देण्याचा जोतिबाने अचाट प्रयत्न केला. त्याची स्थिति एकांड्या शिलेदाराची होती. जात्या खेडवळ. ज्या खेडवळांच्या जागृतीसाठी तो झटत होता, ते सारे अनाडी आणि भोळसट, जगता मरता भटांच्या तोंडाकडे पाहणारे. एकीकडे केवळ व्यापारी तुंबडीबाजीची पर्वा करणारे परके इंग्रेज सरकार, आणि दुसरीकडे अनाडी रयतेच्या अज्ञानावर चरण्यास सवकलेला धोरणी बाण्डगुळ्या भटवर्ग. अशा तिरंगी सामन्याला तोंड देऊन, जोतिबाला जेवढे काही देशकाळानुसार करता आले, तेवढे त्याने केले, पण अखेर त्याची शेतकरी आणि कामगार वर्गाच्या जागृतीची चळवळ बाण्डगुळ्या पांढरपेशा भटांनी आणि भटेतरांनी चिरडून टाकली. 

चालू घडीच्या राजकारणात शेतकरी आणि कामगारांचे महत्त्व क्रान्तीचे स्फोट कसकसे उडवीत आहे, हे पाहिले म्हणजे जोतिबाच्या बोबड्या बोलाच्या खेडवळी चळवळीचे मर्म आणि महत्त्व जितके स्पष्ट होते, तितकेच चिपळूणकर, टिळक प्रभृति बाण्डगुळ्या गुंडांच्या शहरी चळवळीचे नासके धोरण नागडे उघडे पडते. बाण्डगुळ्यांच्या राजकारणात मामलदार मुनसफीच्या वाढत्या जागा, कौन्सिलातल्या खुर्च्या इत्यादि बाबी कितीहि असल्या तरी घोंगड्या शेतकरी, आणि त्याची मरती शेती या बाबींना त्याच्या ओसरीवरहि जागा नसे. जोतिबाची चळवळ शेताच्या बांधावरची. ती या शहरी शहाण्यांना क्षुद्र कां वाटू नये?

पांढरपेश्यांची उखळे पांढरी झाली

कीं, स्वराज्याचा स्वर्ग हाती आला, एवढ्याच अनुभवाची या बाण्डगुळ्यांची परंपरा. भटांना पेशवाई मिळाली की, भटभोजनातल्या खरकट्या पत्रावळीच्या उकिरड्यालाहि `मराठी साम्राज्य` नाव द्यायला यांची तयारी. अशा मुर्दाड मनाच्या माणसांनी जोतिबाची चळवळ पाळण्यातल्या पाळण्यात कितीहि ठेवली, तरी महात्मा गांधींनी तीच चळवळ पुनरुज्जीवित करताच, तिच्यापुढे टिळक, चिपळूणकरी बडव्यांना पगड्या, पागोटी घासताना आपल्या नाकांच्या अणकुचीदार बोंड्याही थबकटून घ्याव्या लागत आहेत, हा काळाचा महिमा खरोखरच रम्य आणि चिन्त्य आहे.

प्रकरण ४ थे

महायुद्धापूर्वी आणि नंतर

नेहमी बुद्धिवान् वर्गच राष्ट्रमत व्यक्त करणारा असतो. सर्व चळवळींच्या अग्रभागी तोच उभा असतो. बहुजनसमाज (Masses) नेहमी अडाणी असल्यामुळे, त्याच्या संघशक्तीचा उपयोग राष्ट्रोद्धाराकडे कुशलतेने करण्याचा अधिकार बुद्धिमान् वर्गाचाच असतो. हिंदी मध्यम वर्ग बुद्धिमान् असल्यामुळे, राष्ट्राच्या प्रतिनिधित्वाचा मान त्याच्याकडे जाणे अगदी साहजिक आहे.

परंतु, प्रतिनिधी कितीही शहाणा आणि बोलका असला, तरी तो आजकालच्या बढापासरी वकिलांप्रमाणे खाटकी काळजाचा असता कामा नये. तो बहुजनसमाजाच्या सुखदुःखाशी एकजिनशी, एकजीव, एकतान झालेला असला पाहिजे. तो स्वतः त्याच समाजाचा जातिवंद घटकावयव असून, बुद्धीच्या क्षेत्रात पुढारलेला असला पाहिजे. हिंदी मध्यम वर्ग बहुजनसमाजाशी आजपर्यंत फटकून किंबहुना तिटकाऱ्याने वागला. त्याला त्याच्या सुखदुःखाची यत्किंचितही कल्पना नाही आणि जाणीवही नाही. जात्याच तो बाण्डगुळ्या असल्यामुळे आणि जिकडे घुगऱ्या, तिकडे उदो उदो करूनच पोट भरण्याच्या कलेत त्यांची सारी बुद्धी श्रमत आल्यामुळे, त्याच्या मुर्दाड वकिलीवर बहुजन समाजाने डोळे मिटून विश्वास ठेवणे अत्यंत धोक्याचे आहे.

युरपियन महायुद्धापूर्वी या बाण्डगुळ्या वर्गाला सर्वच बाबतीत अस्मान ठेंगणे झाले होते. मुंबईसारखी शहरे युरपियन व्यापाऱ्यांच्या दुकान, वखारींनी नुसती उफलून निघाली होती. घाऊक दलालीपासून तों किरकोळ फेरवाल्यापर्यंत आणि हॅटपाटलोणीच्या ऐटीत `रिप्रेझेण्टेटिव`गिरीचा दिमाख मिरविणाऱ्या `बिझिनेस मॅन`पासून तो थेट कारकुण्ड्यापर्यंत, एकजात सर्व बाण्डगुळ्यांच्या उदरी शनि आला होता. पोटाच्या वंगणाचा पुरवठा उमाप झाल्यामुळे, शेकडो बाण्डगुळ्ये नवीन सरदारशाहीच्या संघटनेत गर्क झाले होते. पोटापलीकडे परमेश्वर नसणाऱ्या बाण्डगुळ्यांना या शहरी भपक्यातच हिन्दुस्थानचा उद्धार झाल्याची सुखस्वप्ने खास दिवसा पडत असत. 

पोटापाण्याचा प्रश्न केवळ पांढरपेशेपणाच्या पुण्याईवर सहज सुटत असल्यामुळे, देशात दुर्गादेवी दुष्काळ जरी पडला, तरी मध्यम वर्गांच्या पोटाला सुरकुती पडण्याची केव्हाही कसलीही भीति नसे. पहिली तारीख आणि एक आण्याचे तिकिट एवढ्या तपश्चर्येवर लक्ष्मी बिनधोक बिनचूक त्यांना प्रसन्न होत असे. परंपरादत्त बुद्धिकौशल्याचे कोड पुरविण्यासाठी, फावल्या वेळांत, इकडेतिकडे थोडी दिवाणखानी आणि वृत्तपत्री देशहिताची चळवळ हे बाण्डगुळे करीत. त्यात मनाच्या विरंगुळ्यापेक्षा मात्र अधिक काहीहि नसे. खुंटीला काळीजे अडकवून बदामाचे केशरी शिरे खात खात, देशाच्या दुष्काळाच्या किंवा रोगराईच्या आधीव्याधी हृदयद्रावक भाषेत नटविणारे `जॅकेटशास्त्री` जसे बोकाळले होते, तसे शेतकऱ्यांचे तोंड जन्मात एकदाहि न पाहिलेले बाळपंडित शेतकऱ्यांच्या वतीनें सरकारशी तोंडपाटीलकीचा लढा लढविण्यात गर्क असत. काँग्रेसी आणि वृत्तपत्री वादविवादाच्या मैदानावर `राजकारण आधी का समाजकारण आधी` असल्या, `अंडे आधी का कोंबडे आधी` मासल्याच्या वादाची रणधुमाळी चालत असे. सगळ्या बाण्डगुळ्या चळवळींचा शहरी जोर ठरावांच्या रूपाने सरकारकडे राजकीय हक्कांची भिक्षा मागण्यातच खर्ची पडत असे. भीक मागण्यापलीकडे भिक्षुकांची अक्कल थोडीच जाणार? सगळी हयात शहरी वातावरणात गेल्यामुळे, खेड्यापाड्यांतल्या कोट्यवधि जनतेच्या वाढत्या दारिद्र्याची आणि हासाची कल्पना कोणालाहि नसे.

दृश्य किंवा अदृश्य जुलुमांचा प्रतिकार अर्ज विनविण्याच्या मलमचोपडणीने होईल, का क्रान्तिकारक अत्याचाराने होईल, या प्रश्नावर जगात कधी एकमत होण्याचा संभव आजतरी दिसत नाही. शांतीला भुरळलेली मनोवृत्ति `क्रान्ति` हा नुसता शब्द ऐकताच बेशुद्ध पडते! परंतु क्रान्ति का शान्ति हा वादसुद्धा `अंडे का कोंबडे` यासारखाच असल्यामुळे, शांतीप्रमाणेच क्रांतिसुद्धा सृष्टीच्या जीवनक्रमाच्या उत्क्रान्तीला आवश्यक आणि अनिवार्यच असते. 

१८५७च्या राजकारणी क्रान्तीपासून सुमारे ४० वर्षे शांतीचा अनुभव घेतल्यावर, जनतेच्या महिरलेल्या वृत्तींत चैतन्य उत्पन्न करण्याची कामगिरी कोणीतरी करावीच लागते. ती बरी का वाईट या प्रश्नाचे उत्तर देण्याचा अधिकार वर्तमानकाळाला नसतो. तो अधिकार भविष्यकाळाचा. निसर्गसुद्धा ठराविकाचे बंधन क्रान्तीच्या स्फोटाने तोडतो. मग मानवसृष्टी तरी एकाच ठराविक मसाल्याच्या जीवनात कायम कां राहावी? क्रांतीचा मार्ग चुकलेला असो वा फसलेला असो, निश्चित तत्त्वावर क्रान्तिकारकाचा आत्मविश्वास किती दिला किंवा घट्ट होता, यावरूनच भविष्यकाल त्या क्रांतीच्या बरे-वाईटपणाचा अभिप्राय देत असतो.

नोकरी, दलाली किंवा वकिलीच्या मऊमऊ गाद्यांवर लोळता लोळता देशोद्धार करू पाहणाऱ्या शांतिप्रिय शहरी बाण्डगुळ्यांच्या विचारात क्रान्तीचा पहिला स्फोट पुण्याच्या चाफेकर बंधूंनी केला. परकीय सत्तेच्या जुलुमांचा प्रतिकार अर्ज विनवण्यांच्या मलमपट्ट्यांनी होत नसेल तर, दाताला दात आणि जिवाला जीव घेऊन देऊन केला पाहिजे, हा नवा विचार त्यावेळी सर्व बाण्डगुळ्यांना धरणीकंपापेक्षा भयंकर वाटला. हा वेळपावेतो गोरा आदमी- मग तो दीडदमडीचा बुटलेर असो वा कोणी असो- हिन्दी लोकांना बापाचा बाप आणि देवाचा देव वाटत असे. 

त्याने एखाद्याच्या तोंडात मारली तरी स्मितहास्य करून चटकन् दुसरे गालफड पुढे करणाऱ्या येशू क्रिस्तानी सारा हिन्दुस्थान गजबजलेला असे. खाना तयार करण्यासाठी कलेक्टराच्या आधी दौऱ्याच्या मुक्कामावर येऊन पोहचणाऱ्या गोऱ्या बुटलेरालाच कलेक्टर समजून हारतुरे, मानपत्र अर्पण करणाऱ्या रावसाहेब रावबहादुरादि बाण्डगुळ्या बेण्डांची पुष्कळ उदाहरणे महाराष्ट्राच्या परिचयाची आहेत. चाफेकरांनी ही गोऱ्या कातडीची माया फोल ठरविण्याचा पहिला प्रयत्न केला. 

चाफेकर प्रकरणाने राजकीय वातावरणात क्रान्तीची पहिली ठिणगी पडली. परकीय सत्तेची शरम सर्वत्र उत्पन्न झाली. सरकारतर्फे कायदेबाजीच्या गिरणीत `राजद्रोह` चीज घासूनपुसून तयार झाली आणि कज्जेदलालांच्या वखारीत घाऊक किरकोळ खपू लागली. शांतीच्या संतोषाचे युग संपून क्रान्तीच्या असंतोषाची वावटळे सर्वत्र वाढू लागली. मध्यम वर्गाला आपल्या उत्पत्ति-स्थिति-लयाची आत्मसंवेदना विशेष तीव्रतेने दंश करू लागली. बंगालच्या फाळणीने तर क्रान्तीचा कल्पनातीत स्फोट करून हिन्दुस्थान म्हणजे शांतीचा मुर्दा नसून क्रान्तीचा मर्द आहे. ही जाणीव परकीय राज्यकर्त्यांना प्रथमच विशेष जोराने करून दिली. 

बुद्धिमाने मध्यम वर्गाच्या बाण्डगुळ्या प्रवृत्तीला या क्रान्तिचक्राने इतके जोराचे धडके दिले की तिच्या कवचाचे खडपे उडून, मध्यम वर्गातील शेकडो नवमतवादी तरुण देशाच्या स्वातंत्र्यासाठी सर्वस्वाचे बलिदान करायला मी मी म्हणून पुढे आले आणि त्यांनी १९०७-०८ सालच्या क्रान्तीच्या भडकलेल्या यज्ञात आपल्या प्राणांचे बळी हासत खेळत दिले. बाण्डगुळ्या मध्यम वर्गाच्या पोटीच ही नव्या क्रान्तिकारक स्वार्थत्यागाची उत्पत्ति झालेली आहे.

डॉ. रवींद्रनाथ टागोर `सत्याची हाक` निबंधात या घटनेची अशी चिकित्सा करतात- `बंगालच्या फाळणीच्या हंगामात विकारवशतेच्या उन्मादात राज्यक्रान्तीच्या जोरावर युगांतर घडवून आणण्याचा प्रयत्न काही तरुणांनी करून पाहिला. त्यांनी पेटविलेल्या अग्नीत पहिल्या प्रथम आपल्या स्वतःचाच बळी देण्यात केलेल्या आत्मयज्ञाला, आपल्याच देशाने नव्हे तर इतर देशांनी सुद्धा शिरस्त्राण काढून मुजराच केला पाहिजे. जडसृष्टीत आलेले त्यांचे अपयश त्यांच्या स्वार्थत्यागात अंतर्भूत असलेल्या आध्यात्मिक वैभवाच्या दीप्तीनें प्रकाशमानच झाले. 

या नितांत कष्टमय प्रयोगाचा पूर्ण अनुभव घेऊन, सरतेशेवटी त्यांच्या प्रचितीस आले की, रक्तपातमय राज्यक्रान्तीचा मार्ग हा काही खरा मार्ग नव्हे. जेथे मुळातच काही राजकारण नाही, तेथे राज्यक्रान्ती घडवून आणण्याचा प्रयत्न म्हणजे गावाचा ठावठिकाण नसतानाच प्रवासाला निघण्यासारखे आहे; आणि चुकीचा मार्ग सुगम व अगदी जवळचा असा जरी भासत असला, तरी त्या मार्गाने गेल्यास आपण आपल्या उद्दिष्टस्थळी तर पोहचणार नाहीच, पण उगाच पायाना मात्र शीण दिल्यासारखे होईल. 

`आपला देश` म्हणून जो काही निर्माण करावयाचा असतो, अखिल जनतेकडून निर्माण व्हावयाचा असतो; एकाददुसऱ्या विशिष्ट पक्षातून नव्हे. `आपला देश` जनतेच्या अंतःकरणातून व संकल्प शक्तीतून उत्पन्न होणाऱ्या ओजस्तेजाच्या प्रकटीकरणाने निर्माण होत असतो. त्यासाठी जनतेच्या सर्व शक्ती बिनतोड एकवटल्या पाहिजेत.

ब्रिटिश राज्यसत्ता या देशात दृढमूल झाली आहे, ही गोष्ट गृहीत धरून, देशाच्या स्वातंत्र्याचा प्रश्न राजकारणानेच सुटेल, अशा दिशेने काम करणारांची संख्या येथे बरीच मोठी आहे. या मंडळींचा स्वदेशाभिमान त्यांच्या मताइतकाच जाज्वल्य होता व सध्या आहेहि. राजकीय स्वातंत्र्याच्या युद्धात मग ते युद्ध खरेखुरे लष्करी असो, कॉन्स्टिट्युशनल कायदेबाजीचे असो, किंवा भीकमागणीचे असो- इंग्रेज नामोहरम झाला, अथवा प्रसन्न झाला, की सामाजिक, धार्मिक, आर्थिक विषमतेचे प्रश्न एका दिवसात चुटकीसरसे सुटतील, त्यासाठी वेगळी धडपड, खटपट मुळीच करायला नको, या समजुतीने कै. टिळक प्रभृती राजकारणपटूंनी हव्या तितक्या तंगड्या झाडल्या. पण त्यामुळे राजकारणाची ब्रह्मगाठ सुटण्याऐवजी ती अधिकाधिक घट्ट मात्र बसत गेली. 

सामाजिक सुधारणावाद्यांनी आपल्या दिशेने प्रयत्न पुष्कळ केला. पण त्यांना जनतेचे अज्ञान आणि टिळक प्रभृति राजकारणवाद्यांचा विरोध या दोन अवस्थेशी टकरा सात स्वस्थ बसावे लागले. शक्तियुक्तीचा सर्व जोर राजकारणावरच दिल्यामुळे, सामाजिक विषमतेचा विषवृक्ष फोफावत गेला. धर्ममार्तंडांनी धर्म आणि संस्कृतीच्या पुनरुज्जीवनासाठी छातिफोड मेहनत केली, तरीही इंग्रेजाचे बूड काही हालेना. काय केले असता हिंदुस्थान स्वतंत्र, स्वयंनिर्णयी होईल? हा प्रश्न गेली ५० वर्षे सुटता सुटता नाही. यात प्रश्न सोडविणारांची नालायकी जबाबदार नसून, या प्रश्नाचा अर्पूर्वपणाच विशेष महत्त्वाचा आहे. 

हिंदुस्थानापुढे पडलेला `जगावे का मरावे`चा प्रश्न यापूर्वी कोणत्याहि राष्ट्रापुढे केव्हाहि पडलेला नव्हता, इतका तो चमत्कारिक कोड्याचा आहे. हिंदुस्थानातील परकी ब्रिटिश सत्ता ही राजकारणी आहे, का समाजकारणी आहे? धार्मिक आहे का आर्थिक आहे? तिचे वास्तविक स्वरूप काय आहे, याचा आजपर्यंत नीटसा निर्णय न लागल्यामुळे, नानाविध प्रयत्नांचे पर्वत, टिंगणावर कळसा आणि गावाला वळसा, असे फुकट जात आहेत. 

डॉ. रवींद्रनाथ टागोर (सत्याची हाक) निबंधात म्हणतात `हिन्दुस्थानातील परकीय राज्यसत्ता ही केवळ रंग बदलणाऱ्या सरड्यांप्रमाणे आहे. आज ती इंग्रेजाच्या वेषात आली आहे, उद्या दुसऱ्या एखाद्या परस्थाच्या वेषात येईल, तर परवा, अगदी तेवढ्याच तीव्रपणाने, ती कदाचित आपल्याच देशबांधवांच्या रूपाने प्रकट होईल! प्राणघातक शस्त्रास्त्रांच्या योगाने या परसत्ता -पिशाचाचा पिच्छा पुरवून त्याचा नायनाट करण्याचा आपण केवढाही दांडगा प्रयत्न केला तरी तो निष्फळ होईल. कारण, वरचेवर रंग पालटण्यात तिचा हातखंडा असल्यामुळे, तिला आपल्या हातावर तुरी देऊन निसटून जाणे केव्हा अवघड नाही.`

"कायद्याने प्रस्थापित केलेले राज्य!" ही दणदणीत शब्दांची धमकीवजा टिमकी अलीकडे रात्रंदिवस आमच्या कानांशी ठणाणत असते. किती काँग्रेसवाल्यांनी या सूत्राचे सूत कातले? किती कायदेबाजांनी या `कायद्या`चे पृथ:करण केले? किती इरसाल कम्युनिष्टांनी या शब्दांची पारख केली? इंग्रेजांनी हिन्दुस्थान जिंकले, ते तलवारीच्या जोरावर असो, बुद्धिमत्तेच्या चतुराईवर असो, नाही तर कारस्थानांच्या पुण्याईवर असो; पण ते त्यांनी जिंकले. परदेश जिंकताना धोरणी नेत्यांना ज्या युक्त्या क्लुप्त्या लढवाव्या लागतात, त्या सर्वं त्यांनी लढविल्या, पडले ते स्वार्थत्याग केले. 

आत्मयज्ञहि केले. इंग्रेजांचे हिन्दुस्थानातील साम्राज्य म्हणजे तेराव्याचे मंत्र म्हणून ऐदी नटाने हबकलेली दक्षिणा नव्हे! दिल्लीच्या साम्राज्यदण्डासाठी हजारो इंग्रेजांनी या देशात आपल्या प्राणांचे आणि उमलत्या आयुष्याचेच बळी दिले आहेत. खुद्द इंग्लंडात इंग्रेज लोकांनी स्व-राज्य नियंत्रणाची जी एक विशिष्ट यंत्ररचना उत्क्रान्त केली आहे, ती अल्लाद्दीनच्या जादूच्या दिव्याचा चमत्कार नव्हे. तीसुद्धा त्यांना स्वदेशातल्या स्वदेशात अनंत हालअपेष्टा भोगून, अनेक राज्यक्रान्त्यांच्या ज्वालामुखीशी तोंड देऊन, आस्ते आस्ते घडवून आणावी लागलेली आहे. ब्रिटिशांचे `व्यापारी` राजकारण त्यांच्या अनेक शतकांच्या स्वार्थत्यागी परिश्रमांचा मधुर आणि परिपक्व परिपाक आहे. 

आत्मसामर्थ्याच्या शिस्तवार आणि कदरबाज तपश्चर्येची फलश्रुति आहे. राष्ट्रधर्माच्या विवेकशुद्ध कल्पनाक्रान्तीचा तो परिणाम आहे. गेल्या महायुद्धात जर्मनीसारख्या लष्करबाज रावणी संस्कृतीच्या बलाढ्य राष्ट्राला `डोकेबाज` इंग्लंडने जे केवळ युक्तीच्या चुटकीने जमीनदोस्त केले, त्याचे मर्म त्याच्या राष्ट्रधर्माच्या शिस्तीतच आढळून येते. हे जे मर्म, त्यालाच इंग्रेज `कायदा` असे नाव देतो. `कायद्याने प्रस्थापित केलेले राज्य` म्हणजे इंग्लंडच्या उत्क्रान्त राष्ट्रधर्माने हिन्दुस्थानाच्या अपक्रान्त आणि क्रियानिष्ठ राष्ट्रधर्माला जगाच्या कल्याणासाठी चढविलेली काटेरी तोंडबेडीच होय.

हिन्दुस्थान ही धर्मभूमी आहे, असा हिन्दी आणि विशेषतः हिन्दु लोकांनी केवढाही मोठा शंखध्वनि केला, तरी `राष्ट्रधर्मा`च्या बाबतीत हिन्दुस्थानासारखा पागल आणि बेइमान देश जगाच्या पाठीवर दुसरा नाही. हिन्दुस्थानाला राष्ट्रधर्माची शिस्त शिकविण्यासाठी इंग्लंडच्या साम्राज्यदण्डाची कदर निसर्गाला राज्यक्रान्तीच्या रूपाने येथे प्रस्थापित करणेच क्रमप्राप्त झाले. या शिस्तीत हिन्दुस्थान तरबेज होऊन, गुरुच्या तंगड्या गुरुच्या गळ्यात अडकवीपर्यंत इंग्रेज आणि हिन्दुस्थान हा संबंध तुटणे शक्य नाही.

इंग्रेजी विद्येची महाद्वारे सताड मोकळी करून, अल्पसंख्य शिक्षितांच्या विचारात क्रान्ति घडविण्याचे श्रेय ब्रिटिश राजवटीलाच देणे प्राप्त आहे. विचारक्रान्तीची मजल आज उच्चारक्रान्तीपर्यंत आली आहे. आचार क्रान्तीला अजून बराच अवकाश आहे. कारण ब्रिटिश राज्य येथे शंभरावर वर्षे नांदूनही ३० कोट प्रजेत केवळ साक्षरतेचे प्रमाण शेकडा ६च्या वर गेलेले नसल्यामुळे, विचार-उच्चार क्रान्तीची लाट अजून बहुजनसमाजाला नुसती एकदाहि चाटून गेलेली नाही. 

म्हणजे सबंध हिन्दुस्थान अज्ञानाच्या अंधारात धडपडत असून, देशभर चाललेल्या स्वराज्याच्या आणि स्वातंत्र्याच्या चळवळी मूठभर शहाणे शहरी झब्बूच चालवीत आहेत, असाच निष्कर्ष काढणे प्राप्त आहे. पाश्चिमात्य विविध ज्ञानप्राप्तीमुळे या शहरी शहाण्यांची बरीच विचारक्रान्ति होऊन, आपल्या मायदेशाच्या गुलामगिरीची त्यांना भयंकर चीड येत चालली आहे. 

राजकारणी सत्तेच्या जोरावर व्यापारी खोऱ्याने हिन्दुस्थानला सर्व बाजूंनी दिगंबर बनविणाऱ्या ब्रिटिश नोकरशाहीची त्यांना मनस्वी खंत येऊन, तिचा नाहीतर आपला अंत झाला तरी परवडला, पण चालू गुलामगिरीचा यापुढे एक दिवस मुलाजा राखावयाचा नाही, इतका तीव्र असंतोष आज गेली कित्येक वर्षे शहरी वातावरणात धुमसत आहे या असंतोषाचा वणवा दिवसेंदिवस कितीहि वाढत्या प्रमाणावर असला आणि त्याच्या वणव्यात भावनावश तरुणांच्या कितीहि आहुती पडत असल्या, तरी त्या वणव्याची आच नाक्षरतेमुळे विचारक्रान्तीला मुकलेल्या कोट्यवधि खेडवळ जनतेला आजपर्यंत कधीच लागली नाही. 

ती लागेलही असा आजवर प्रयत्नच कोणीही केलेला नाही. अर्थात् स्वराज्य आणि स्वातंत्र्याच्या चालू बोला चळवळी म्हणजे पृष्ठभागावरच्या लहरी आहेत. खालचा सर्व जलसमुद्र शांत आणि थंड आहे. त्याला परिस्थितीची जाणीव नाही, कसली संवेदना नाही. मग आत्मसामर्थ्याची तरी ओळख कुठली आणि शहरी चळवळ्यांच्या डोळस पडण्डीरा पाठिंबा देण्याची प्रेरणा कसली? अखिल हिंदुस्थानातील लोकसंख्येच्या मानाने `दर्यामे खसखस` असणाऱ्या शहरांतील बोलक्या डोकेबाजी क्रान्ति पविण्याची चालविलेली धडपड, प्रशाही वृत्तपत्रांत कितीहि समर्थ दिसली, तरी तिला जनतेची एकमुखी किंवा निदान मुकी सम्मती मुळीच नसल्यामुळे सर्व चळवळी ठावठिकाणा नसलेल्या बंदराकडे जाऊ पाहाणाच्या गलबताप्रमाणे होऊन बसल्या आहेत.

गेल्या युरपियन महायुद्धाने हिन्दुस्थानावर जेवढे चिरकाल टिकणारे उपकार केले, तेवढे इंग्रेजांच्या शंभर वर्षाच्या शान्तिप्रधान राज्यानेहि केले नाहीत. विशेषतः बाण्डगुळ्या बुद्धिवंतांच्या अकलेवर शोधनप्रकाशाचा जोरदार झोत पाहून, त्यांच्या परोपजीवी प्रवृत्तीचा जायपणा सणसणीत ठेवला. शहरी जीवनालाच विश्व मानून राहणाऱ्या या शिपल्यातल्या कीटकांची शहरी भपक्यांची धुंदी उतरली. महायुद्ध सुरू होताच, परदेशी सर्व व्यापार एकदम बंद पडला, आणि लक्षावधि भाण्डगुल्ये बेरोजगार बनले. पोटाला चिमटा बसल्यावर त्यांना सर्व ब्रह्मांड आठवले. इंग्रेजांची राज्यसत्ता म्हणजे मासिक प्राप्तीची हुकमी कामधेनु, हा त्यांचा वेडगळ ग्रह दूर झाला. 

अकलेला तणावे देऊन, दोन साजरे करण्याचे सर्व यत्न फोल होऊ लागले. युनिव्हर्सिट्यांच्या पदव्या विकून बाजारात चहाचा एक कपसुद्धा मिळेनासा झाला. बुद्धीच्या नाजूक धाब्यावरच पोट लोंबकळत ठेवण्याच्या वंशानुवंशाच्या सवयीमुळे, अंगमेहनतीला हातापायात शक्तीचा अभाव. मजुरी करावी किंवा भीक मागावी तर आजवरच्या प्रतिष्ठेची इस्तरी बिघडते. पेज पिऊन मिशीला शीत लावण्याचीहि नाटके नटविली; पण पुढे पेजहि मिळेनाशी झाली. मजुरीला मोल आले; पण कारकुनांचे हाल झाले. शिवाय, खेड्यापाड्यांतून आणि इतर गावांतून लक्षावधि बाण्ड एका भाकरीच्या तुकड्यावर लांडग्याप्रमाणे तुटून पडायला मुंबईमध्ये भराभर जमा झाले. पोटाच्या आग पापाची मध्यम वर्गांपर्यंत जाऊन भिडली.

उपासमारीच्या वेदना जरी एकजिनसी असल्या, तरी पोटाच्या बापाचे प्रकार अनेक असतात. अन्न मिळवायला मजुरीहि महाग झाली, तरी अनाडी शेतकरी झाडपाला खाऊन झोपडीतल्या झोपडीत पडेल, पण बुद्धिमान माणूस पोटासाठी हवे ते उत्पात करील. पोटासाठी गोरगरीबांनी केलेल्या चोऱ्या तेव्हाच उघडकीस येतात; पण पांढरपेश्या शहाण्यांच्या पोटाच्या बण्डाचे अत्याचार त्यांच्या बुद्धिमत्तेच्या झकाकीखाली सफाईत दडले जातात. त्यातल्या त्यात मध्यमवय बाण्डगुळ्या जात्याच परोपजीवि प्रवृत्तीचा दास असल्यामुळे, स्वतःचा जीव वाचविण्यासाठी तो कोणाचा जीव घेईल, किंवा कोणाच्या मानेला कसा विळखा घालील बाचा नियम नाही. जेथे रस, तेथे बाण्डगुळ! 

आज श्रीमंत भांडवल्यांच्या पदरी, तर उद्या मजुरांच्या उदरी सकाळी राजनिष्ठ तर संध्याकाळी लोकनिष्ठ. काल सरकारच्या सीऐडीचा सरदार तर आज स्वराज्याच्या चळवळीचा सुभेदार. दिवसभर लोकांच्या कायदेबाजीच्या व्यसनावर मनमुराद चरणारा वकील, तर फावल्या वेळी देशभक्तीचे नाटक नटविणारा सूत्रधार. सरकार मवाळले की, लोकशाहीचे डोले नाचविणारा हाच आणि सरकार जहालले कीं नोकरशाहीचे बूट पालीश करणारा हाच सरकारने राजद्रोहाचे हत्यार पाजळले कीं, बाण्डगुळ्यांच्या राजनिष्ठेच्या सनया, तुताच्या जोरजोराने बाजू लागल्याच. 

मग मुलींचे लग्न असो, बापाचे श्राद्ध असो, सुनेचे गर्भदान असो की, मयत बायकोची अविधवा नवमी असो, त्यातसुद्धा राजनिष्ठा व्यक्त करण्याचा एखादा बाण्डगुळ्या विधी साजरा करायला तो विसरायचा नाही. पगडी पालटाच्या घालमेलीत पांढरपेश्या बाण्डगुळ्यांच्या हातून कित्येक वेळा इतकी पोरकट आणि हलकट कृत्ये घडतात, की त्यांचा नुसता विचारसुद्धा शरमेला शरम आणतो.

(सबंध वर्षभर संपाच्या धामधुमीमुळे लक्षावधि कामगार उपाशी मरत आहेत, पोलिसांच्या संगिनी, सोटे व गोळीबाराला बळी पडत आहेत, व्यापाराचा सर्वत्र बोर्या उडालेला, सारे लोक हवालदिल. अशाहि भयंकर अवस्थेत अमूक तारखेच्या आत तब्बल ४० हजार रुपये जमवून बॅकबेवर कै. टिळकांचा पुतळा उभारलाच पाहिजे, अशा अटीतटीच्या चळवळी करणाऱ्या बाण्डगुळ्यांची काळिजे फत्तराचीच नव्हत, तर कशाची? लोक उपाशी मरोत! त्यांचे सुतक या फत्तरांना नाही. टिळकाचा धोंडा थापला म्हणजे सर्व काही झाले.)

स्वराज्याच्या सबबीवर जमविलेले कोट कोट रुपयांचे फंड याच बाण्डगुळ्यांतील विशेष डोकेबाजांच्या पोटाच्या पापाने फस्त केले. सारांश, पोटासाठी हवे ते उलटसुलट उत्पात करणाऱ्या मध्यम वर्गांकडून देशोद्धाराची अपेक्षा करणे, म्हणजे वेश्येकडून पातिव्रत्याची आशा करण्याइतकेच धाडसाचे आहे.

विचार क्रान्तीने बाण्डगुळ्या कितीहि देशभक्ताळला, तरी त्याचा पिण्डच गोऱ्या सरकारच्या आणि व्यापाऱ्यांच्या गोऱ्या मेहेरबानीचा असल्यामुळे, त्याला गोऱ्या कातडीला मोह मुळीच आवरत नाही.. देव्हाऱ्यात एकादा गोरा देव आणून बसविल्याशिवाय त्याच्या देशभक्तीचा महिमा मनाजोगता थरारत नाही. मग तो देव, विलायतेत भाकरीला मोताद झालेला समाजबहिष्कृत पोळ असो, नाहीतर बटाटेविक्या पाटीवाला असो, त्याची पर्वा नाही. तो गोरा असला म्हणजे झाले. दगडाचाही देव बनवून त्याला नवसाला फळावयास लावणाऱ्या हिंदू बाण्डगुळ्यांनी हव्या त्या गोऱ्या उपटसुंभाला हिन्दी देशाभिमानी शिंगे, शेपटे चिकटवून, शृंगऋषीप्रमाणे, त्याला शृंगमानव म्हणून बापदेवाच्या जागी कां पुजू नये? 

देशहिताच्या प्रत्येक चळवळीचा कर्णधारपणा एकाद्या विलायती गोऱ्या कर्णाच्या कानात अडकवून, त्याच्या हुकमतीखाली रासलीलेचा नाच नाचण्याचे हिन्दी बाण्डगुळ्यांचे `राष्ट्रीय` व्यसन जगजाहीर झालेले आहे. त्यामुळे, विलायतेत कवडीमोल असलेले शेकडो गोरे उनाडटप्पू येथे येऊन, हिन्दुस्थानाचे कैवारी म्हणून देवकळा पावले. परंतु या गोऱ्या कैवाऱ्यांच्या हिन्दुस्थानच्या यात्रांचे मर्म त्यांच्या पोटाच्या बण्डातच असते, हे मात्र एकाही बाण्डगुळ्या मुत्सद्दाच्या अजून लक्षात येत नाही!

हिन्दुस्थानातील इंग्रेजी सत्ता धाडशी गोऱ्या भटक्यांनी आणि उनाडटप्णूंनी स्थापन केली. कोणी व्यापारी, कोणी डॉक्टर, कोणी मिशनरी, कोणी निवळ मजूर, तर कोणी काहीतरी असे लोक येथे आले, त्यांनी नाना वेषांतरे केली, नाना मतांतरे केली; पण अखेर सर्वांनी मिळून हिन्दुस्थान काबीज केले. इंग्रेज माणूस आपल्या देशासाठी वाटेल ते धाडस करतो, वाटेल तेथे जातो, नोकरी करतो, `टाळाचावी` करतो. परभाषा शिकतो, परक्यांत मिसळतो, त्यांचा जानीदोस्त बनतो, त्यांचा धर्म स्वीकारतो, त्यांच्यासारखा पेहराव करतो, त्यांच्यासाठी हसतो, रडतो, मरे मरे तो काम करतो, हालअपेष्टाही भोगतो, पण वेळ आली की अखेर मात्र इंग्रेज तो इंग्रेज आणि हिन्दी तो हिन्दी. जातिवंत इंग्रेज आपल्या ब्रिटिश साम्राज्याशी कधीच बेइमान होणार नाही.

एकादा गोरा माणूस हिन्दी लोकांशी जरा मिळून मिसळून राहू लागला की, त्यांना मोठा गुळपापडांचा आनंद होतो. त्यातल्या त्यात त्याने जर मुसलमानी किंवा हिन्दु धर्माची दीक्षा घेतली, तो एकादा मौलवी, अभयानंद किंवा मसणानंद बनला, त्याने भगवी कफनी अगर खादी अंगावर चढविली, तो जरा हिन्दुस्थानाच्या वतीने लिहू बोलू लागला, इंग्रेज सरकारवर टीकाटिपणी करू लागला, की बावळट हिन्दी लोकांना विशेषतः हिन्दु लोकांना, त्यातल्या त्यात बाण्डगुळ्या भटांना आणि भाट्यांना तो अगदी आपला बाप किंवा देवांचा देव महादेव वाटू लागतो. 

मग महादेवापुढचे हे भक्तगण त्या गोऱ्या अवताराचे जे काही थेर माजवितात, त्याचे वर्णन शेषाच्याहि बापाला साधायचे नाही. स्वराज्य चालविण्याच्या पात्रतेबद्दल स्वतःच्या बुद्धीच्या टिमक्या पिटणारांची इंग्रेजी वृत्तपत्रे चालवायला विलायती बाण्डगुळ्यांची पार्सले अजूनहि मागवावी लागतात, हा मध्यमवर्ग्या देशभक्तांचा गलधटपणा विचार करण्यासारखा नव्हे काय?

प्रकरण ५ वे

जनार्दनाचा नवावतार

That trade`s proud empire hastens to swift to switi decay. 

As ocean sweeps the labored mole away; 

while self-dependent power can time defy, 

As rocks resist the billows and the sky

(Deserted Village) 

तळमळणाऱ्या अंतःकरणात उत्पन्न झालेला विचार कधी मरत नाही. विरोधकांच्या डावपेचांनी त्याच्या उच्चाराची गळचेपी झाली, किंवा आचारात उमटताना त्याला घायाळ जखमी केले, तरीहि तो मरत नाही. कारण तो अमर असतो. नॅशनल काँग्रेस, सामाजिक सुधारणांच्या परिषदा, औद्योगिक प्रदर्शने वगैरे शहरी बाण्डगुळ्यांच्या शहरी घडपडी नाटकी, बिनकाळजाच्या आणि केवळ हंगामी विरंगुळ्याच्या आहेत. 

त्यात मूठभर शहरी शहाण्यांशिवाय बहुजन समाजाचा (Masses) मुळीच काही संबंध येत नाही. त्याला कोणी विचारीत नाही. त्याच्या हिताहिताची कोणाला जाणीव नाही, कल्पना नाही. म्हणून सत्यशोधक समाज स्थापन करून जोतिराव फुले यांनी मागासलेल्या वर्गातील काही थोड्या अनुयायांसह मोठी चळवळ सुरू केली. आजचे भटी वाण्डगुळ्ये ज्या ज्या निरनिराळ्या चळवळी `स्वकल्पित भव्य कल्पने`च्या आत्मप्रौढीने चालवीत आहेत, त्या

सर्व कल्पनांचा बाप जोतिराव फुलेच

होय. परंतु मागासलेल्या भटेतर जनतेच्या रक्तावर जगणाऱ्या एकजात भटभटेतर बांडगुळ्यांनी जोतिरावचा कोंडमारा करून त्यांची चळवळ बायाळ केली. गोरगरीब रयतेच्या प्रत्यक्ष हिताची चळवळ हाती घेणाऱ्या प्रत्येक भटेतर नवमतवाद्याचा पाणउतारा करून त्याची चळवळ ठर मारण्यासाठीच भट हा प्राणी ब्रह्मदेवाच्या खास अकलेतून निर्माण झालेला आहे. भटवर्ग बुद्धीने अचवट पण संख्येने कुजकट असला, तरी त्याच्या कळकट पायतणाला खिळ्याप्रमाणे, किंवा त्याच्या पिळवट नाकाला शेंबडाप्रमाणे चिकटणाऱ्या भटेतर बांडगुळ्या जाती बऱ्याच असल्यामुळे, भटवर्गाला हवे ते उत्पात स्वतः नामानिराळे राहून सफाईत घडवून आणता येतात. 

राज्यकर्त्या गोऱ्या नोकरशाहीकडे पहावे तो त्यांना गोरगरीब मेले काय किंवा बांडगुळे जगले काय, त्याची विचारपूस करायला फुरसदच नाही. त्यांची तिजोरी भरली, इंग्रजी व्यापाऱ्यांच्या थैल्या फुगून त्यांच्या तागड्याच्या तंगड्या बिन अटकाव सर्वत्र पसरल्या, म्हणजे इतर कशाचेंहि सुहेर सुतक बाळगण्याचे कारण त्यांना नाही. राजकारणी धोरणाची झाप व्यवस्थित पाडण्यासाठी जो ज्यावेळी त्यांच्या कामा येईल, तो त्यांचा मामा अश्या परिस्थितीत शहरोशहरी वृत्तपत्रे, सभा, परिषदा इत्यादी शहरी वांडगुळ्यांचा लेखाळ आणि तोंडाळ धुमाकूळ बेसुमार चालला असताहि, खेड्यांतला शेतकरी अन्नाला मोताद होऊन देशोधडीला जन्मठेप चालला आहे. आणि शेतकरी मेला तर राष्ट्रहि मरणारच, म्हणून त्याला वाचविला पाहिजे, या कै. जोतिराव फुल्यांच्या घायाळ कल्पनेला उचलून धरणारे कोल्हापूरचे राजर्षी शाहू छत्रपति बहुजन समाजाच्या आत्मोद्धाराच्या चळवळींच्या अग्रभागी स्वयंप्रेरणेने येऊन उभे राहिले.

राष्ट्राच्या स्वयंनिर्णयाची गुरुकिल्ली शेतकऱ्याच्या नांगराच्या फाळात आहे आणि हव्या त्या भपकेबाज साम्राज्य-सत्तेचा मृत्यू शेतकऱ्यांच्या हालात आहे, हा सनातन सिद्धांत बिनचूक ओळखणारा महाराष्ट्राचा पहिला आणि शेवटचा छत्रपति फक्त करवीरकर शाहूच होय. शिवाजीने मराठी स्वराज्य स्थापन केले म्हणून आम्ही त्याचा मोठा गौरव करतो पण तोही भटी गोमूत्राच्या गाडग्यात अडकून भटी ब्रह्मगांठीच्या आडाखेबाज फासात डोळे उघडे ठेवून फाशी गेला.

शिवाजीचा मृत्यू तोच मऱ्हाठी साम्राज्याचा मृत्यू!

पुढचे सगळे छत्रपति म्हणजे आयत्या बिळातले नागोबा आणि पेशवे म्हणजे छत्रपतींच्या तेराव्यांवर जगणारी भटी भुते! शिवाजीने जे केले नाही, ते करवीरकर शाहूने केले. करवीरकर शाहूने केले, ते जर शिवाजी करता, तर महाराष्ट्राचा नकाशा तांबड्या रंगांत कधीच रंगता ना. 

शाहू छत्रपतींनी आपल्या कुळधर्माला व कर्तव्यनिष्ठेला स्मरून `ब्राह्मणेतर` चळवळीच्या पुनरुज्जीवनाचा इतक्या जोराने उठाव केला की, गौतम बुद्धाच्या धर्माला हद्दपार करणारी भिक्षुकशाही अवघ्या सहा महिन्यांत गलितगात्र होऊन `त्राहि माम्`चा शंखध्वनि कोकलू लागली. कोणत्याहि कामगिरीचे महत्त्व आणि परिणाम भटी शिव्याश्रापांवरून डोळे झाकून ठरवावे. शिव्याशाप जितक्या जोराचे असतील, तितकी जोरकस ही कामगिरी वठली असा खुशाल अंदाज बांधावा. शाहूच्या ब्राह्मणेतरी चळवळीचा व्याप, सहाद्रांच्या वणव्याप्रमाणे खेडीपाडी इतका पसरला की जो भट देवाच्या खालोखाल अनाडी जनतेकडून पुजला जात असे, त्याला ठिकठिकाणी पैजारांचा आहेर होऊ लागला. 

धार्मिक क्षेत्रातच भटाची आळवाची भाजी पाण्यापेक्षा पातळ होऊ लागल्यावर, समाज आणि राजकारणाच्या क्षेत्रातहि त्याला नासक्या सुपारीप्रमाणे डचकून फेकून देण्याची सुरुवात झाली. भट-बहिष्काराची ही चळवळ, बांडगुळ्यांच्या सर्व चळवळीप्रमाणे जर शहरी चळवळ असती, तर भटशाहीचा मुर्दाडपणा किचिंतसुद्धा डगमगला नसता. पण ब्राह्मणेतर चळवळ खास खेड्यातल्या शेतकऱ्यांपासून फैलावल्यामुळे प्रत्येक बांडगुळ्या भटाच्या पोटावर

मणमण बिब्याचे पलीस्तर

बिनचूक थापले गेले. खेडवळांमध्ये शिक्षणाचा प्रसार मुळीच नसल्यामुळे, कोणतीहि चळवळ त्यांच्यात फैलावण्याचे काम हा वेळपावेतो एकाहि बांडगुळ्या बृहस्पतीला साथलें नाही. पण शाहूने सत्यशोधकी जलशांचा उपक्रम करून, शेतकऱ्यांना आवडणाऱ्या थाटात, भाषेत आणि रंगाढंगात, ब्राह्मणेत्तर चळवळीचे लोण अगदी थोड्या अवधीत सर्व मुंबई इलाखाभर, एकूणएक खेड्याच्या कोनकोपऱ्यात नेऊन भिडविले. ब्राह्मणेत्तर चळवळीने सर्व शेतकरी खडबडून जागा झाला. त्याला भटांची आणि बाण्डगुळ्यांची कारस्थाने उमजू लागली. 

शत्रु-मित्रांच्या पारखीची दृष्टी त्याला आली आणि सरकारी राज्ययंत्रांच्या रचनेचाहि परिचय करून घेण्याची त्याची जिज्ञासा फुरफुरू लागली. यापूर्वी केसरी, इंद्रप्रकाश, ज्ञानप्रकाश यांसारखी भटों पत्रे `सार्वजनिक` मताचे प्रतिनिधी म्हणून निर्लज्जपणे मिरवत असत. (आजहि हा निर्लज्जपणा गेला आहे असे नव्हे!) परंतु, अनेक साक्षर मराठ्यांनी बऱ्याच ब्राह्मणेतरी वृत्तपत्रांचा पायाशुद्ध उपक्रम करून, भटी पत्रांच्या टोल्याला टोला आणि जोड्याला जोडा हाणण्याचा जोरकस आणि यशवंत प्रयत्न केला. ब्राह्मणेतर चळवळीने खेड्यातल्या

दक्षणांपान्तु भटाचे उच्चाटण

तर केलेच केले, पण शहरी बाण्डगुळ्यांच्या काँग्रेसी धडपडींनाहि चांगलाच पायबंद लावला. शेतकऱ्यांचे यजमान आणि दरोबस्त खेड्यापाड्यांचे राजे आम्ही, आम्ही म्हणू ती पूर्वदिशा, लागेल तो फंड हवा तेव्हा आणू, शेतकऱ्यांचे खरे प्रतिनिधी वकील ते आम्हीच, इत्यादि गर्वोक्तीचा भार वाहणारे सर्व भारवाहक भटलोक आता दीनवाणीने रडू लागले आहेत की, शहरांत आमच्या प्रतिष्ठेची पाचवी कशीबशी पुजली जाते. पण पूर्वी ज्या खेड्यात आम्ही वाटेल त्या वेळी, वाटेल त्या सबबीखाली, वाटेल त्याच्या खऱ्याखोट्या बारशाच्या घुगऱ्या खाल्ल्या, त्याच खेड्यात आम्ही पाऊल ठेवताच

आमच्या हातूनच आमचे तेरावे

घालण्याचे प्रसंग आज नित्य येत आहेत. प्रत्यक्ष काळसुद्धा ज्या बाण्डगुळ्या भटांचा मुर्दाडपणा चेचताना चकला, तोच मुर्दाडपणा ब्राह्मणेतर चळवळीने शेतकरी जागा होतांच, ठिकच्या ठिकाणी गारठून पडला. खेडवळ शेतकरी जनतेचे प्रबोधन ही केवढी विलक्षण शक्ती आहे, याचा प्रयोग शाहू महाराजांनी प्रत्यक्ष करून, शहरी बाण्डगुळ्यांच्या सर्व चळवळींचा फोलकटपणा स्पष्ट सिद्ध करून दाखविला. याची त्यांना बक्षिसी काय? तर त्यांना भटी बाण्डगुळ्या देशभक्षकांनी

`स्वराज्यद्रोही छत्रपति`

अशी कचकचीत शिवी हासडली.

ब्राह्मणेतर चळवळ नव्या वळणाने आणि धोरणाने प्रयोगाच्या प्रथमावस्थेत असतानाच, एकाकी शाहू छत्रपतींचा अंत झाला! बहुजनसमाज किंचित जागृत होऊन आपल्या आत्मशक्तीचा अंदाज घेतो न घेतो, तोच त्याच्या भवितव्यावरचा सर्चलाइट विझला! गोरगरीब जनतेने दुःखाने तोंडात माती घातली, पण बाण्डगुळ्या भटांनी शहरोशहरी

पेढ्यांच्या पराती पोटात पुरल्या!

शाहू छत्रपति हयात असेपर्यंत, त्यांच्या पैशाला भाळून शेकडो मराठे ब्राह्मणेतर चळवळीच्या पुरेला मान देण्यासाठी मी मी म्हणून पुढे सरसाबले, छत्रपतींचा अंत होताच, चळवळीचा मार्गदर्शक तर गेलाच, पण त्याबरोबर पैशाचा पुरवठा बंद पडून कोल्हापूर संस्थानाचेंहि दरवाजे बंद झाले. गूळ गेला की माशी उडाली! तद्वत केवळ पोटासाठी चळवळीची पाठ धरणारे शेकडो भटेतर वीर चळवळीचे जूं फेकून देऊन घरोघर स्वस्थ बसले. श्रीमंत भास्करराव जाधवासारखे दोन-तीन पुढारी मात्र झेंड्याला चिकटून उभे राहिले आणि चळवळीची उदात्त, व्यापक आणि सर्वस्पर्शी तत्वे दिवस न दिवस भ्रष्ट होत चालली, तरी त्यांनी यथाशक्ति यथामति ब्राह्मणेतर चळवळ कायम टिकवून धरली.

छत्रपतिबरोबरच चळवळ मरेल

हे भटांचे भविष्य वा पुढाऱ्यांनी सपशेल ठेचाळले, ही गोष्ट काही लहान सहान महत्त्वाची नव्हें. चळवळीचा उगम आणि प्राथमिक जोर सातारा, कोल्हापूर प्रांती झाला. तिकडे मराठ्यांची वसति फार. त्यामुळे चळवळीत मराठ्यांचा भरणा विशेष झाला, यात नवल नाही. शाहूनंतर सर्वत्र बेबंदशाही माजली. नव्या पुढाऱ्यांच्या पायताणांच्या अदलाबदली होऊ लागल्या. मतभिन्नतेच्या टकरा लागू लागल्या आणि जबरदस्त नेता कोणीच न राहिल्यामुळे, पुढाऱ्यांच्या गाढव लाथाळीत `मराठा मराठेतर` भेद उत्पन्न झाला. निःस्पृहपणाने निकाल सांगायचा तर या भेदाची उत्पत्ति मराठा आणि मराठेतर अशा दोघाहि पुढाऱ्यांच्या क्रियानष्ट तत्त्वभ्रष्टतेतून झालेली आहे. 

सत्यशोधक आणि ब्राह्मणेतर अशा जोडगोळीनें जातिभेद-विध्वंसनाच्या प्रतिज्ञा करून, मागासलेल्या अखिल भटेतरांची एकजिनसी संघटना करणारे पुढारीच जेव्हा जातिस्वार्थाचे शेणमूत कालवून खाऊ लागले, तेव्हा हे असले भेद निर्माण होणारच. अंतःस्थ यादवीचा हा दोष ब्राह्मणेतरी मराठ्यांचा नसून, शहरांतील भटभटेतरादि बाण्डगुळ्यांचा सहवास संकराचा परिणाम होय.

ब्राह्मणेत्तर चळवळ अनेक दिव्यांतून तावूनसलाखून आज ती लोकमान्य आणि राजमान्य झालेली आहे. तिला कसलीच मान्यता मिळू नये, जोरदार धिःकारात जिचे बुरुज ढासळून जमीनदोस्त करावे, तिच्या पुढाऱ्यांना `मवाली दादा` किंवा `गुड` ठरवून लोकांच्या तिरस्काराला पात्र करावे, (एरव्ही गोऱ्या नोकरशाहीला कितीहि शिव्या दिल्या तरी एवढ्या `राष्ट्रीय` कर्मासाठी) सरकारचेहि बूट चाटून त्यांना या चळवळीविरुद्ध चिथावून सोडावे, वगैरे शेकडो रंगढंग शहरी बाण्डगुळ्यांनी करून पाहिले. 

परंतु, ब्राह्मणेतरी चळवळीचे मूळच शेतकऱ्यांच्या काळजांतून निघालेले असल्यामुळे, तिच्यात शहरी चळवळीची शिस्त किंवा बेगडी भपका मुळीच नसताहि, तिचा व्याप खेड्यापाड्यात भरंसाट फैलावला. बाण्डगुळ्यांचे श्रीयुती आकाण्डताण्डव वृत्तपत्री कालमातल्या कालमातच मुरले आणि सरकारलाहि ब्राह्मणेतर पक्षासाठी कौन्सिलात एक खास दालन रिझर्व करून ठेवणें भाग पडले.

माझ्यासाठी जनता का तुझ्यासाठी जनता

हा जहाल मवाळ शहरी बाण्डगुळ्यांचा वाद प्रत्यक्ष पुराव्याने पराभूत झाला आणि ब्राह्मणेतर चळवळीने खेडवळ जनतेला गदगदा हालवून जनार्दनाचा जो नवावतार निर्माण केला, त्याच्या प्रभंजनापुढे आसरकार भटभटेतरादि शहरी शाहीराना मान तुकवावीच लागली. सगळ्या हिन्दी राष्ट्राच्या प्रतिनिधित्वाची मिजास मारणाऱ्या नॅशनल काँग्रेससारख्या शहरी संस्थेतले मोठमोठे पुढारी ब्राह्मणेतर चळवळीला, संधी सापडताच, ज्या शिव्यागाळी करतात, त्यातील रहस्य एवढेच की ज्या कोट्यवधि जनतेच्या अज्ञानावर त्यांना मनमुराद चरता येत असे आणि त्यांच्या मुक्या वृत्तीच्या मुक्या संमतीवर या शहरी बाण्डगुळ्याना अवघ्या राष्ट्राच्या नावाने हवा तो गोंधळ घालता येत असे, त्या भ्रमाचा भोपळा या ब्राह्मणेतर चळवळीने आरपार फोडला.

कोणत्याहि चळवळीच्या क्षेत्रात प्रत्यक्ष काम करणाऱ्या व्यक्तीनें अथवा समाजाने, आपल्या धोरणाशी आणि हितांशी विसंगत किंवा बाधक असणाऱ्या, दुसऱ्या एकाद्या चळवळीला विरोध केला, तर त्यात वावगे असे काही नाही, पण ज्यांचा संबंध चुकूनसुद्धा एकाद्या चळवळी येत नाही, चळवळीत भाग घेण्याची ज्यांना मुळी लायकीच नाही, अशा शहरी खुराड्यांत वंशवृद्धी करीत जन्म कंठणाऱ्या कारकुण्ड्या बाण्डगुळ्यांनी प्रत्येक चळवळीत मध्ये मध्ये तोंड खुपसेले की,

तुका म्हणे ऐशा नरा। मोजुनि माराव्या पैजारा।।

या अभंगाचे मूळ कारण तेव्हाच उमगते. या बाण्डगुळ्यात पुष्कळ भटेतरी जाती आहेत. त्यांच्यावर भटी खेटरांचा मार धार्मिक सामाजिक आणि इतर सर्व बाबतींत नेहमी खरपूस पडत असतो. पण उदरभरणाची सभ्य हमाली करताना दररोज काळ्यागोया हापसरांच्या लाथा, शिव्या खाऊन खाऊन मुर्दाड बनलेल्या त्यांच्या मनोवृत्तीला भटी खेटर पुष्पांच्या वर्षावासारखी वाटणे अगदी साहजिक आहे. दिवसाची खर्डेघाशी हमाली उरकून ही बाण्डगुळीं कबुतरे खुराड्यांत परतली कीं एक आण्याच्या वृत्तपत्रातील बातम्यावर चाललेल्या यांच्या खास पांढरपेशी निर्णयाच्या मखलाशावर मखलाशा ऐकून, बेडकांनीसुद्धा चातुर्मासात हल्ली शहराला रामराम ठोकला आहे. 

या बाण्डगुळ्याना काळ्या गोऱ्या भटांच्या पत्रांशिवाय इतर पत्रांच्या अस्तित्वाची दाद नसते. राष्ट्रीय स्वातंत्र्याच्या गप्पा मारताना ही कारकुण्डी कबुतरे कितीहि तिरमिरीवर आली, तरी खुराड्यांची राखण करणाऱ्या फाटक्या पायतणाच्या लायकीच्या भैय्या, पठाणापुढे हे सारे बाजीप्रभूचे वंशज आणि बाजीराव पेशव्यांचे भाई

शेपटीच्या वाकणासाठी श्वानाची नक्कल

इतकी हुबेहूब करतात, कीं अलीकडे `शेवटी मुळासकट कापाल तरच पाळीव कुत्रा बनतो.` अशा अटी कुत्री आपल्या मालकांना घालू लागली आहेत. शहरातल्या भांडवलबाज खुराडेवाल्यानी या कबुतरांची लायकी अंदाजूनच त्यांच्यासाठी दहा-दहा फूटांची दोन-दोन बिळे बांधण्याचा प्रघात राजमान्य ठरवून घेतला आहे. ही बिळे त्यांचे विश्व. 

एका भिंतीच्या पलीकडे दुसरा कोणी मेला तरी त्याची हा दखल करीत नाही. व्यक्तिस्वातंत्र्य, मतस्वातंत्र्य, आत्मप्रौढी यांच्या वग्लना मात्र मोठमोठ्या. सगळ्या शहरी सभांचे प्रेक्षक हीच बाण्डगुळी कबुतरे. परस्परविरुद्ध दहा सभा असल्या तरी दहाहि ठिकाणी तेच प्रेक्षक हवे ते उलटसुलट ठराव पास करायला तयार. 

असल्या बाण्डगुळ्याना ब्राह्मणेतर चळवळींचे महत्त्व कसले कपाळाचे कळणार? पण भटी खेटरे खाऊनहि भटांच्या डोळ्यानी पाहणाऱ्या या भटेतरी बाण्डगुळ्यांचा ब्राह्मणेतरी चळवळीवर मोठा शहरी रोष! त्यांच्यापैकी उगाच चारदोन मंडळी ब्राह्मणेतर चळवळीत सक्रीय पुढाकार घेतात, म्हणून यांची त्यांच्यावर करडी बायकी नजर! सायमन कमिशनपुढे एका पांढरपेशा वकिलाने ब्राह्मणेतर मागासलेल्या जनसंघातर्फे माक्ष दिली. 

ती दिल्यामुळे `आमच्या जातीच्या प्रतिष्ठेच्या नाकाची बोडी छाटली गेली.` या सबबीवर हिवतापपूरच्या काही नाकाळ ब्राह्मणेतर बाण्डगुळ्यानी त्या वकील जातभाईचा निषेध केला! इतकेच नव्हे तर "आम्ही ब्राह्मणेतर नाही` असा मोठा डंकाहि पिटला. लेकाच्याना `ब्राह्मण` म्हणवून घ्यायला तोंड नाही, आणि `ब्राह्मणेतर` असताना तसे म्हटलेले खपत नाही. अर्थात या बाण्डगुळ्यांची कोटी हिन्दु समाज रचनेतील मानवांपैकी नसून शृंगापुच्छादि अलंकाराच्या दुसऱ्याच कसल्या तरी कोटीपैकी असली पाहिजे खास!

मद्राशी बाण्डगुळ्या भटांचे कळेकुट्ट ढगार मुंबई वगैरे शहरांवर कोसळेपर्यंत दखनी पांढरपेश्या वर मिशा करून कारकुनी पेशाच्या घमेंडीत बराच तर असे. महायुद्धामुळे त्याच्या भाकरीचे काठ जरी पुष्कळ ठिकाणी करपले गेले, तरी अगदीच पोटात कोळशे कोंबण्याचा प्रसंग आला नव्हता. पण तिकडे मद्रास इलाख्यात डॉ. नायर, त्यागराज चेट्टी प्रभृति ब्राह्मणेतर वीरांनी इतक्या जोराने आणि शिस्तीने आपली ब्राह्मणेतर चळवळ चालविली की तिकडील मद्राशी भटांच्या बाण्डगुळ्या जीवनाला आरपार करवतच लागली. त्याचा परिणाम असा झाला की मद्राशी भटांची पोरे कुल्याला लुंग्या लावून, उघडीबोडकी, अयथ्यो करीत, मद्रास इलाखा सोडून बाहेर पडली.

(महाराष्ट्रात मद्राश्यांची पार्सले, प्रथम १८९६ साली जी. आय. पी. रेल्वेच्या तारमास्तरांच्या संपाच्या प्रसंगी रेल्वे कंपनीनेच आणली. पोटापाण्याच्या काही तक्रारींसाठी जी.आय.पी.च्या सबंध लायनींवर तारमास्तर सिमलरांनी संप केला. कंपनीने ताबडतोब मद्राशी तरुणांच्या ट्रेनीच्या ट्रेनी भरून आणल्या आणि प्रत्येक स्टेशनवर दोनदोन-चारचार यंडुगुंडू भराभर सोडले. येणाऱ्या-जाणाऱ्या गाड्यांच्या नुसत्या खुणा करून सुरुवातीला काम चालविले. नंतर जागच्याजागीच त्यांना कडकडकट टेलीग्राफी शिकवून कामावर कायम केले. आणि संपवाल्या देशी लोकांना घरी बसविले. चालू मुंबईच्या संपातहि मद्राशी कोंगाडी मजुरांनीच गर्दी करून संपाच्या टिकावाला फोडले आहे म्हणतात. मद्रास मजुरांची माताच म्हणायची!)

जिकडे भरला दरा, तोच गाव बरा

नानासाहेब पेशव्याच्या कारकीर्दीत जेव्हा चित्पावनांनी स्वतःची शुटि करून, देशी ब्राह्मणवर्गात आपली संघटना करून घेतली, त्यावेळेपासून महाराष्ट्राला तेलंग्या (पेशव्यांच्या आणि त्यांच्या जातभाईंच्या पंक्तीला बसून पुखखा पाडणाऱ्या तेलंगी भटाला इतर भटापेक्षा दुप्पट दक्षिणा पेशवे देत. म्हणून हजारो ते पुण्यास टोळधाडीने नेहमी जमत. पेशवे तेलंग्याचे अन्नदाते म्हणून तेलंग्या भटाच्या टाळक्यावर पेशव्याचे स्मारक पडडीच्या रूपाने अजूनही झळकत असते.) भटाची ओळख झाली होती. तेलंग्या म्हणजे मोठा चिकट. पण त्याचा चिकटपणा दक्षिणेचे पाणी सुटताच बुळबुळीत होतो. पण हा मद्राशी भट म्हणजे तेलंग्याचा तेलंग्या!

चिकटणीच्या कामात सरसाचा बाप

पायाला इंगळा डसला तर मान मोडताच चावा सोडतो. पण मद्राशी भट! चिकटला की तेथल्या दगडमातीलासुद्धा वंशपरंपरा बाधल्याशिवाय राहायचा नाही. हिन्दुस्थानात असे एक शहर शिल्लक नाही की जेथे मद्राशी भटी बाण्डगुळ घुसलेले नाही! मद्राश्यांनी बापजन्मात जरी कधी राज्ये कमावली नाहीत आणि स्वान्याशिकान्या केल्या नाहीत, तरी त्याच्या पोटाच्या पापाच्या स्वारीने सारा हिन्दुस्थाने, आफ्रिका, फिजी, केन्या वगैरे देश आज बेजार होऊन बसले आहेत. मद्राशी जात नाही कोठे? हवा तेथे जातो. फार काय, पण जेथे हवा जात नसेल, तेथेहि तो घुसतो. एकदा एकाद्या ठिकाणी घुसला की मग रामेश्वरलिंगम्! रावणाच्या रावणाला जागचे हालायचे नाही. सगळा मद्राशी लुंगीवाला एकजात बाण्डगुळ्या कारकुण्डा. नोकऱ्यांच्या क्षेत्रात मद्राश्याची चुरस नेहमी `मीन कॉम्पिटिशन`ची (नीच स्पर्धेची) असते.

मुंबईवर मद्राशी बाण्डगुळाची स्वारी

होताच, त्यांनी निरनिराळ्या शिलेदारी नोकऱ्यांचे भाव फटाफट खाली पाडले. हवा तो भाव, पण नोकरी लाव; यापेक्षा खोल भानगडीत तो कधीच पडत नाही. सारम् भातम् सुटले की सूर्योदयापासून सूयोदयापर्यंतही नोकरीची ज्याची तयारी, त्या दिव्य महात्म्यांपुढे पोषाखी पांढरपेश्ये कचाकच कच खाऊन नामोहरण झाले, तर यात आश्चर्य कशाचे आणि कोणी करायचे? लक्षावधि दखन्ये बाडगुळे मद्रासी बाडगुळ्यांनी घरोघर रिकामे बसविले,

`मध्यम वर्गात बेरोजगारी वाढली`

म्हणून श्रीयुती कुरबूर शहरी पत्रांतून टुरटुरू लागली. पण हे दखनी पांढरपेशे इतके पचपचीत शेळपट, की स्वतःच्या पोटाला मद्राशी कोळशाने आग लावली, हे सिद्ध सत्य धडाडीने उघड बोलून, लिहून दाखवायचीहि यांना हिंमत नाही! आणि म्हणे आम्हाला स्वराज्य पाहिजे! वर्षानुवर्षे कष्टाळू शेतकरी उपाशी मेला, गावजोश्याच्या शिध्यापासून तो कलेक्टराच्या सरबराईच्या कोंबड्यांपर्यंत जरी वेदोक्त, कायद्योक्त नागावला गेला, सावकारी चक्रवाढी व्याजात राहत्या झोपडीला आणि मळत्या शेताला मुकला, आणि अखेर कराच्या करकरीखाली भरल्या शेतापुढे पसाभर दाण्याला मोताद झाला, तरीहि त्याचा ज्या शहरी स्वराज्यवादी बाडगुळ्यांना चुकूनसुद्धा कधी घाम फुटला नाही, त्याच पांढरपेश्यांवर बेरोजगारीची नुसती झुळूक चाटून जाताच, अनुएप्लॉयमेण्ट, अन् एम्प्लॉयमेण्ट, म्हणून केवढी बोंबाबोंब पांढरपेश्या शहन्यांच्या पोटालाच जेव्हा कचकचीत चिमटा बसला, तेव्हा त्यांची वृत्तपत्री वाग्वैजयंती

``हिंदुस्थान दरिद्री झाला`

अशा श्रीयुती हाका आगेळ्या मारू लागली. तेव्हाच त्यांचा स्वराज्यवाद फुरफुरू लागला. तेव्हाच त्यांना त्यांचे पूर्वीचे अन्नदाते व आश्रयदाते दयाळू सरकार `सैतानी` बाटू लागले. तेव्हाच त्यांना रशियन कम्युनिझमची तत्त्व वेदान्तापेक्षाहि मोड बाटू लागली.

उपासमारीचा आणि दारिद्र्याचा वणवा खेड्यांतल्या शेतांच्या बांधावरून कोसळत कोसळत जेव्हा ह्या पांढरपेश्या शहरी शहाण्यांच्या टीचभर पोटाच्या पाटाला येऊन बिनचूक भिडला, तेव्हा ह्यांना गिरणबाबूंच्या हीनदीन स्थितीचा कळवळा फुटला. जो पांढरपेश्या उन्मत्त वर्ग कारकुनीपेक्षा इतर कष्टाळू उद्योगाला तुच्छ समजत असे, तोच आता पडेल ते काम `डिग्निटी ऑफ लेबर` (कोणतेहि काम नीच नाही) च्या वेदान्तावर करण्यास तयार झाला.

मद्राशी आणि तत्सम परप्रांतियांविरुद्ध ब्र काढण्याची किंवा स्पर्धा करण्याची अंगात ताकद नसल्यामुळे, तो देशबंधुत्वाच्या नाटकी सबबीवर आपल्या कमजोर मनगटाचे समर्थन करीत असतो. युनिव्हर्सिट्यांच्या पदव्यांच्या दिमाखावर दोन दुनिया खातरजमेत न धरणाऱ्या पांढरपेश्या एमे, बीएना जेव्हा चहाचा कपसुद्धा कमविण्याची लायकी नसल्याचा अनुभव पटला आणि शहरापेक्षा खेड्यातले लोक अजूनहि किंचित सुखी आहेत असे त्यांना दिसले, तेव्हा शहरी सुधारणेचा दिव्य प्रकाश खेड्यापाड्यांत पाडण्यासाठी विद्वान तरुणाना खेड्यात घुसण्याचे उपदेश सर्वत्र होऊ लागले. सारांश, ज्या बाण्डगुळ्यांच्या पिढ्यान् पिढ्यांच्या परिश्रमांवर शहरांची वाढ व भरभराट झाली, त्याच शहरांत त्यांना उपाशी मरण्याची वेळ आली.

सन १९२३ साली मुंबईत व इतर गिरणाळू ठिकाणी मोठमोठे गिरण्यांचे संप झाले आणि त्यांचे परिणाम इतर सर्व धंद्यांवर विपरीत होऊन, गोरगरीबांचे पीठ झाले आणि पांढरपेश्ये रोजच्या मीठभाकरींसाठी आचके देऊ लागले. हा वेळपावेतो खेड्यांतील शेती सोडून शहरातल्या गिरण्यांत घुसलेले गिरणबाबू पोटापाण्याच्या तक्रारीसाठी संप करीत; पण त्यांच्यात संघटना व शिस्त नसे. गेल्या सालापासून (१९२८) सर्व गिरणी कामगारांनी अनेक युनियने स्थापन करून शिस्तीने संप लढवायला सुरुवात केली. त्यामुळे त्यांची एवढी प्रचंड शक्ति आज शहरांना जाणवू लागली आहे की, ज्या गिरणबाबूंकडे लोक क्षुद्र पोटार्थी मजूर एवढ्याच तुच्छतेने पाहत असत, तोच गिरणबाबू एक सहा महिन्याच्या संपाने

सगळ्या मुंबईच्या नखऱ्यात गरम मसाला

घालू शकतो, हे त्या संघशक्तीने भांडवाल्यांपासून तो थेट बाण्डगुळ्यापर्यंत सर्वांच्या प्रत्ययाला आणून दिले. गिरणबाबू संप करून घरी बसताच, हॉटेले बंद झाली, दारूचे पिठे पिकेटिंगशिवाय माशा मारीत बसले, दाणेवाले `कुरे कोकरे` वाणी बाप मेल्यासारखे चेहरे करून स्वस्थ बसले आणि पानपट्टीवाले दात वासून आकाशाकडे पाहू लागले. खुद्द गिरणबाबूंच्याहि विचारांत अद्भुत क्रांति झाली. एकजुटीचे महत्त्व त्यांना तंतोतंत पटले. गिरणीमालकांच्या मांडवल्या उलाढाली उमगण्याची त्यांना शक्ति आली. तत्त्वासाठी स्वार्थत्यागच काय, पण आत्मयज्ञहि करणारे वीर आणि पुढारी त्यांच्यात निर्माण झाले. 

पूर्वी संप म्हणजे वृत्तपत्री गप्पेच्या पलीकडे फारसे कोणी विचारात घेत नसत. पण आज मजुरांच्या पोटाच्या बण्डाने एवढी जबरदस्त शिस्तीची संघटना केली आहे की, संप म्हटला की पोलिशी घोडदळ, लाठीबाज पायदळ आणि गोऱ्या लष्कराची मोटारीची धावपळ एकदम सुरू होते. प्रत्यक्ष महायुद्धाच्या धामधुमीतसुद्धा जे समर्थ सरकार इतका बाचकाबाचकीचा आणि आवकादचक्याचा प्रकार करीत नव्हते, ते ज्याअर्थी नुसत्या निःशस्त्र गिरणबाबूंच्या साध्या पोटपाण्याच्या प्रश्नाला निर्वाणींच्या संपाला एवढे भेदरू लागले आहे; त्याअर्थी जनताजनार्दनाच्या या नवावताराचे विराट स्वरूप तसेच महासमर्थ आणि कर्दनकाळ असले पाहिजे खास. हिंदी कामगार मूळचा शेतकरीच. पोटाच्या वाढत्या पापाला तोंड देण्यासाठीच तो शहरांत येऊन तात्पुरता `कामगार` बनतो. परंतु त्याच्या महत्वाकांक्षेचा सर्व ओघ घरच्या खेड्याच्या शेतीकडेच लागलेला असतो. शेती हेच त्याच्या स्वावलंबनाचे मूळक्षेत्र. बाकीचे हंगामी धंदे तो अळवावरचे पाणीच समजत असतो. संप सुरू होताच, शहरातला खर्च मागे ना, म्हणून चट्कन पडशी खांद्यावर टाकून तो `गावी` निघून जातो. याच्या उलट पांढरपेशे लोक पहा. शहरात नोकरीचे टिंपाड वाजले तरी तेथेच पडून असतात आणि सर्व उपाय हरले की वैतागून एक दिवस आत्महत्या करतात! हा नामर्दाचा मार्ग शेतकरी कामगार कधीच पत्करणार नाही. त्याचा आपल्या 

मनगटाच्या आणि नांगराच्या दांड्यावर भरंसा

फार. त्याचा निर्वाणीचा दाता पाण्डुरंग नसून त्याच्या नांगराचा दाण्डुरंगच होय. तोच त्याची आत्मशक्ति. तिच्याच जोरावर तो लवकरच शेतकऱ्यांचे स्वराज्य निर्माण करील. म्हणूनच गोल्डस्मिथ आपल्या `उद्ध्वस्त खेडे` काव्याच्या समारोपात म्हणतो (मथळ्यावरच्या इंग्रेजी ओळी पहा.) “आत्मशक्तीने फुरफुरलेले राष्ट्र कितीहि दरिद्री झाले तरी तेच सुखी राष्ट्र होय. ते काळाच्या काकाला दाद देणार नाही. खडकावर समुद्राच्या आणि हवेच्या लाटा कितीहि जोराने आदळल्या म्हणून काय होणार? परंतु जे राष्ट्र नुसत्या व्यापारी तागडीच्या जोरावरच जगण्याची धडपड करते, ते, लाटेचा एकच धडका कृत्रिम बांधपाटाला जसा बोलबोलता फस्त करतो, तसे चुटकीसरसे लयाला गेल्यावाचून राहणार नाही."

प्रकरण ६ वे

ब्राम्हणेतर चळवळीचा जमाखर्च

काँग्रेस, होमरूल, समाजसुधारणा वगैरे शहरी शहाण्यांच्या चळवळी गेली ४०-५० वर्षे शहरोशहरी कितीहि मोठा गाजावाजा करीत असल्या तरी मागासलेल्या खेडवळ शेतकऱ्याच्या आत्मप्रबोधनाची खरीखुरी टिकाऊ कामगिरी ब्राम्हणेतर चळवळीनेच केलेली आहे. जोतिराव फुल्याने सत्यशोधक समाज स्थापन करून, शहरी चळवळीचा एकांडेपणा शहरी शहाण्यांच्या नजरेला आणण्याचा पुष्कळ प्रयत्न केला. पण राजकारण म्हणजे

हजार रोगावर एकच औषध

मानणाऱ्या पांढरपेशा भटभटेतरांनी त्याला कोपरखळ्या दिल्या. आगरकर, रानडे प्रभृति समाजसुधारकांची सामाजिक सुधारणेची दृष्टी सुद्धा शहरी पांढरपेश्यांच्या क्षितिजापुढे कधीच गेली नाही. याचा परिणाम असा झाला कीं, शैक्षणिक चतुराईपासून तो `स्वराज्य माझा जन्मसिद्ध हक्क आहे` या वेदान्तापर्यंत शहरी शहाण्यांची हालचाल मुल्खमैदानी गर्जना करू लागली, तरी शेकडा ९५ बहुजन समाज अंतर्बाह्य स्थितीत मातीच्या ढेकळाप्रमाणेंच हतसंज्ञ पडून राहिला. जिकडे पाहावे, तिकडे पुढारलेल्या पांढरपेश्यांच्या लेखाळ, वाचाळ चळवळी; मागासलेल्यांची दाद कोणालाच नाही. बंगालची फाळणी, बाँब प्रकरणे, महायुद्ध इत्यादि अनेक क्रान्त्या घडल्या, तरी त्याचा शेंडा बुडखा सुद्धा बिचाऱ्या खेडवळ जनतेला कधी उमगला नाही. 

शहरातले `लई श्येने बामन` जसे म्हणतील तसे करावे, मागतील ते देऊन त्यांची तुंबडी भरावी, सांगतील तसे ओरडावे, यापलीकडे त्यांना काही काहीच कळत नसे. शहऱ्यांच्या शहरी चळवळी खेडवळांवर बाण्डगुळाप्रमाणे मनमुराद चरत, पण खऱ्याखोट्या शत्रुमित्राची पारख करण्याची आत्मशक्ति खेडवळांमध्ये जागृत करण्याचा प्रयत्न मात्र कधीच कोणी केला नाही. तसा प्रयत्न शहऱ्यांच्या बाण्डगुळ्या स्वार्थाला विघातक आहे, ही मुद्याची गोष्ट शहरी शहाणे जाणून होते. शेतकरी जागा झाला, त्याला हिताहिताच्या वाटा कळू लागल्या आणि आपल्या अज्ञानावर पिढ्यान् पिढ्या मोकाट चरणाऱ्या बाण्डगुळ्यांच्या कारस्थानांची त्याला ओळख पटली, कीं शहरी शहाणा

बसल्या खुर्चीत गार पडलाच.

ही मख्खी जोतिरावच्यानंतर करवीरकर शाहू छत्रपतींनी ओळखली आणि त्यांच्या ब्राम्हणेतर चळवळीने तिचा प्रयोग यशवंत करून दाखविला. `ब्राम्हणेतर` या नावामुळे या चळवळीविषयी शहरी भट भटेतर बाण्डगुळ्यांनी सर्वत्र बराच गैरसमज फैलावला. भटी वळणाच्या वळचणीचे पाणी पिऊन, भटी संस्कृतीच्या नकलेवर, आपल्या शहरी श्रेष्ठत्वाचा दिमाख मिरविणाऱ्या कायस्थ प्रभूंसारख्या ज्या अनेक भटेतरी जाती आहेत, त्यांना `ब्राम्हणेतर` नावामुळे या चळवळीत आपला नाखुशीचा समावेश होत असल्याचा भास झाला; आणि ते निष्कारण तंगड्या झाडू लागले. वास्तविक ब्राम्हणेतर चळवळ

मागासलेल्या बहुजनसमाजाची खास चळवळ

असल्यामुळे, या शहरी बाण्डगुळ्यांना तिच्याशी स्वतःचा प्रत्यक्ष संबंध जोडण्याचा यत्किंचितहि अधिकार नाही. ब्राम्हणेतर चळवळीच्या पुढाऱ्यांनी तसा कधी प्रयत्न केला नाही, करण्याची त्यांना जरूरच पडली नाही. बाण्डगुळ्या मग तो काळा भट असो वा गोरा भट असो, नाहीतर भटेतर असूनहि तसे उघड कबूल करण्यास शरमणारा त्रिशंकू असो त्याच्या गुलामगिरीतून खेडवळ शेतकऱ्याला शक्य तितक्या लवकर मुक्त करण्याची जी चळवळ, ती कायस्थ प्रभूसारखे शहरी भटेतर बृहस्पति झाले काय, किंवा आणखी कोणी

मटण, मासळी खाणारे भट

झाले काय, त्यांच्या आशीर्वादावर ती थोडीच अडून बसते? या असल्या शहरी शिलेदारांच्या खुषी नाखुषीचे कोड पुरविण्याचा कोडगेपणा ब्राह्मणेतर चळवळीच्या मूळ तत्त्वांतच नाही. खेडवळ जनतेच्या अज्ञानावर हव्या त्या बाजूने चरणारे लोक अनेक प्रकारचे आहेत. त्यात भिक्षुक भटाचा नंबर पहिला. त्याच्या धार्मिक सत्ताबाजीची पकड मुळांसकट उखडल्याखेरीज शेतकऱ्याच्या सुधारणेचा प्रत्येक प्रयत्न फुकट जाणार, या धोरणाने भिक्षुकशाहीवर म्हणजे ब्राम्हण्याभिमानी ब्राम्हणांच्या वर्चस्वावर निर्वाणीचा हल्ला चढविणाऱ्या चळवळीला `ब्राम्हणेतर` असे सुटसुटीत विशेषण आपोआपच चिकटले गेले.

हिन्दुस्थानातील पूर्वीची मुसलमानी साम्राज्यसत्ता झाली काय, किंवा आताची ब्रिटिशसत्ता झाली काय, देशाच्या गुलामगिरीचीं ही बाह्य व हंगामी कारणे होत. परंतु या सर्व कारणांचे मूळ महाकारण अथवा ब्रम्हगाठ म्हणजे भटाभिक्षुकांची धर्मोक्त सत्ता हेच असल्यामुळे, तेच प्रथम ठेचण्याची ब्राम्हणेतर चळवळीने दूरदृष्टीची व धडाडीची लगबग केली.

आत्मोद्धाराच्या मार्गातला भयंकर भुजंग

म्हणजे भिक्षुकशाही भट, हा शेकडो शतकांचा ऐतिहासिक सिद्धान्त शहरी भटेतर शहाण्यांच्या गळी उतरत नसला, तरी ब्राम्हणेतर पुढाऱ्यांनी तो बिनचुक अंदाजून, त्या सापाचे विषारी दात पाडण्यासाठी ब्राम्हणेतर चळवळीचा शिस्तीचा आणि शिकस्तीचा उपयोग केला. चळवळीच्या अग्रभागी शाहूमहाराजांसारखा सर्वसमर्थ छत्रपति कंबर कसून उभा राहताच, भिक्षुकशाही वर्चस्वाला दहाहि दिशांनी इतके जबरदस्त काटेरी मोर्चे लागले कीं, दखनचा सारा भटसमाज छत्रपतींच्या नावाने हातापायाची बोटे कडकडा मोडू लागला. स्वतःची बोटे मोडल्यावर भटानी अनेक

भटेतरी मांजरांच्या डावल्या

भाड्याने घेतल्या. शाहूमहाराजावर भाडोत्री भटेतरांकडून धोंडमारहि करविली. पण व्यर्थ! शतकानुशतके खेडवळ जनतेच्या डोळ्यांवर बांधलेली भिक्षुकवर्चस्वाची अंधारी एकदा उचकल्यानंतर भटांच्या वेदोक्त दमदाटीला कोण कुत्रा जुमानणार?

अक्षरशत्रू आणि हेकट खेडवळांच्या विचारांत क्रान्ति घडवून आणण्याचे काम फार बिकट. ते ब्राम्हणेतर चळवळीपूर्वी कोणालाहि साधले नव्हते. कीर्तने, पुराणे, प्रवचने, व्याख्याने, इत्यादि शहरी थाटाची यंततंत्रे खेडवळ कधीच जुमानीत नाही. तो त्यांकडे कधी चुकून ढुंकूनसुद्धा पाहणारा नव्हे. वृत्तपत्रांची मिजास निरक्षरांपुढे काय होय?

सहीची निशाणी अंगठा न् नांगर

एवढीच ज्यांच्या अकलेची कमाई, त्यांच्या अकलैत नवीन विचारांची फोडणी कशी घालावी, हा शाहू छत्रपतीपुढे मोठा कठीण प्रश्न होता. तो त्यांना सर्व परिस्थितीचा बारीक विचार करून सत्यशोधक जलशांच्या योजनेने फार कुशलतेने सोडविला. गंधर्वी नाट्यप्रयोगात मुरलेल्या शहरी शहाण्यांना तमाशे आणि जलसे हे नाक मुरडण्याइतके गलिच्छ आणि बीभत्स वाटणे साहजिक आहे. नित्य बासुंदीपुरी, पुरणपोळ्यांच्या राशीत गडबडा लोळणाऱ्या महात्म्यांना गरीब खेडवळांच्या चटणीभाकरीची लज्जत कशी कळावी? नित्य नेकटाय, कॉलर, पॅण्टच्या सुटाबुटात अंड्याप्रमाणे उवून निघणाऱ्या महाभागांना नांगऱ्या शेतकऱ्याच्या घोंगडीचे महत्त्व कसे समजणार! तमाशे, जलसे, भेदिक लावण्या, पोवाडे, कलगीतुऱ्याच्या लढती, हे खेडवळांच्या करमणुकीचे प्रकार. त्यांना शहऱ्यांचे स्वयंवर आणि भावबंधन काय होय? 

तमाशाचे कडे कडाडल्याचे कानी पडताच पुढ्यातला भाकरीचा थाळा दूर लोटून, कड्याच्या आवाजाच्या दिशेने, मुंडासे सावरीत सावरीत, धावत जाणाऱ्या तरुण वृद्ध शेतकऱ्यांची शेकडो उदाहरणे प्रस्तुत लेखकाने स्वतः पाहिलेली आहेत. सापाला पुंगी, हरणाला गायनाची गुंगी, भट देशभक्ताला फंड, वृत्तपत्राला वर्गणीदार, कोल्हापूर शर्यतीचे घोडे, पुणेकर भटाना टिळकी बोडे, कायस्थ प्रभूंना हुंड्याचे हंडे, `बामनेतरी` मराठ्यांना सरकारी नोकऱ्या, याज्ञिक भटाना बोकडी कोहळा आणि क्षात्रजगद्गुरूला लग्नाचा सोहाळा, तद्वत शेतकऱ्याला तमाशाचा जिव्हाळा मोठा. ब्राम्हणेतर चळवळीच्या पूर्वी खेड्यांतले तमाशे कृष्णलीला, रासक्रीडा वगैरे पौराणिक विषयावर पुष्कळ भर देऊन, त्यांत ब्राम्हणांचेहि महत्त्व न कळत वर्णित असत. जसे पुराण, तसा तमाशा. शाहू छत्रपतींनी सत्यशोधक जलशाची कल्पना काढून, तमाशाचा बाहेरचा नाचरंग जशाचा तसा कायम ठेवला, पण नांदीपासून भरतवाक्यापर्यंत सर्व विषयाची क्रांति सुचविली.

विद्येचे महत्त्व शेतकऱ्यांना ठणकविणाऱ्यांच्या उघड गुप्त लीला, मद्दपीत निषेध ब्राम्हणांच्या वर्चस्वाचा दांभिकपणा, घुडपूस, बालविवाह निषेध, विधवा केशवपनाचा राक्षसीण असले जिव्हाळ्याचे सामाजिक सुधारणेचे विषय संगीतमित्र सवाल-जबाबांच्या आणि सोंगांच्या रूपाने शेतकऱ्यांपुढे मांडण्याची सत्यशोधक जलानी सुरुवात करताच, महाराष्ट्रातील खेडोपाडी सामाजिक सुधारणेच्या नव्या विचारांनी भारून गेली. 

जलशांनी मद्यपानासारख्या एखाद्या व्यसनाची वाईट बाजू संगीत फार्माने नटवून नाचून दाखविली की तो खेडवळ्याच्या हृदयाला इतकी थेट जाऊन भिडत असते की फार्स पुरा होताच, शेकडो शेतकरी उभे राहून त्या व्यसनाची शपथ घेतात. शहाण्या पांढरपेशा भट भटेतर समाजात अजूनहि चालू असलेल्या विधवाकेशवपनाचा प्रयत जलशाने हुबेहुब रंगविताच, "उद्यापासून जो विधवेला हात लावील तो आपल्या आई बहिणीला हात लावील." अशा शपथा एका छोट्या शहरातल्या शे-दोनशे न्हाव्यांनी घेतल्याचे दृश्य स्वतः प्रस्तुत लेखकाने पाहिलेले आहे. अर्थात् दुसऱ्या दिवशी त्या शहरात

विधवांच्या हजामती बंद पडल्या

या क्रांतीचा सरळ अर्थ लक्षात न घेता, `ब्राम्हणांवर सत्यशोधकांचा अत्याचार` झाल्याच्या भटी बोंबा सर्व भटी पत्रांत ठणाणलेल्याहि प्रस्तुत लेखकाच्या चांगल्या स्मरणात आहेत. एकट्या सातारा जिल्ह्यात गेल्या १० वर्षांत खेडवळ विद्यार्थ्यांची आणि शाळांची जी विलक्षण बाढ झाली आहे, त्याचे मुख्य श्रेय ब्राम्हणेतर चळवळीच्या सत्यशोधक जलशानाच देणे प्राप्त आहे. शेटजी आणि भटजी शेतकऱ्याना कसे लुबाडतात, ह्याचे मनोरंजक फार्स पाहून शेतकरीवर्ग आता चांगला जागा झाला असून, काही खेड्यांतून शेटजी, भटजींचे आता कायमचे उच्चाटन झाले आहे. धार्मिक क्षेत्रात तर सत्यशोधक जलशांनी घडविलेली आचारक्रांति मोठमोठ्या शहरी सामाजिक परिषदांना आज गुरुस्थानी शोभण्यासारखीच झाली आहे. 

ज्या सुधारणा तीन डझन वर्षांच्या परिषदानी नुसत्या एकदाहि हाताळण्याची शहरी शहाण्यांना अक्कल आली नाही, तसल्या सुधारणा खेडवळ शेतकऱ्यांनी सत्यशोधक जलशाच्या एका प्रयोगाच्या थापेत प्रत्यक्ष आचरणात उमटवून दाखविलेल्या आहेत. उच्च संस्कृतीचा आणि जगातल्या साऱ्या शहाणपणाचा मक्ता मिरविणाऱ्या कायस्थ प्रभूसारख्या समाजात तीव्र निषेधाची प्रत्यक्ष गाढवे नाचली तरी, हुंडयाची भा खाणाऱ्या गाढवांची संख्या नित्य वाढतीच आहे. भटाभिक्षुकांचा दांभिकपणा स्पष्ट उमगला असूनहि भटांच्या हातलावणीशिवाय अनेक शहरी भटेतर समाजांतील मुंजी, लग्ने आणि तेरावी घसघशीत साजरी होत नाहीत. पण सत्यशोधक जलशांनी मागासलेल्या खेडवळात धार्मिक स्वातंत्र्याचा इतका जोरदार पुरस्कार फैलावला की, मराठे आणि तत्सम जातीत गेल्या १० वर्षात भटाकडून लागलेले लग्न हजारात एकादेव सापडेल, बालविवाह बंद पडत चालले. हुंडा आणि देज देणाऱ्यां घेणान्यांना जमातीचा दंड आणि जाहीर नाचक्कीचे प्रायश्चित्त मिळत असते. तात्पर्य, खेडवळ जनतेत कोणतीहि सुधारणा ठसठशीत बठविण्याच्या कामी सत्यशोधक जलशांचे शस्त्र बिनतोड यशवंत ठरले आहे यात मुळीच शंका नाही.

परंतु या चळवळीचे ध्येयच मुळी कधी ठरले नाही. ना तिच्या घटनेचा कोणी कधी विचार केला, ना तिच्या नियंत्रणाची जबाबदारी कोणी पत्करली. काँग्रेसा झाल्या, परिषदा भरल्या, शहरी चळवळ्यांच्या रंगाढंगाच्या नकला पुष्कळ केल्या. पण ध्येयाची निश्चिती मात्र केव्हाच ठरली गेली नाही. सत्यशोधक चळवळ आणि ब्राह्मणेतर चळवळ यांच्या मर्यादा स्पष्ट आखल्या न गेल्यामुळे तर त्यांच्या संमिश्र गोंधळांत ब्राह्मणेतरांच्या संघटनेचे तीनतेरा खद्द शाहू छत्रपतींच्या हयातीतच वाजण्यास सुरुवात झाली. झालेली थोडीफार जागृति शिस्तीची पुण्याई नसून, चळवळीच्या करमुसंडीची नवी नवलाई होय. शेतकरी जागा झाला, त्याला आपले हिताहित कळू लागले, त्याच्या संघटनेचा जोर वाढू लागला, तर त्या अचाट शक्तीचा उपयोग कसा, कोठे आणि कोणी करावयाचा, याचा विचार आजपर्यंत मुळीच झालेला नाही. शाहू महाराजांनी तो कधी केला नाही; त्यांच्या मृत्यूनंतर सर्वच बजबजपुरी माजली. याचे कारण

छत्रपतींचा लोकसंग्रह आंधळा

होता. लोकसंग्रहाच्या बाबतीत टिळक आणि शाहू छत्रपति हे दोघेहि लोकोत्तर पुरुषोत्तम एकसारखे चुकले. दोघेहि मोठे बण्डखोर चळवळ्ये. अचाट क्रान्ति घडविण्याच्या कामात दोघेहि दांडगे महत्त्वाकांक्षी. दोघांनाहि लोकसंग्रहाचा मोठा हव्यास. पण आपल्या प्रभावळीत जमणाऱ्या लोकांच्या पात्रापात्रतेची कसोटी दोघांपैकी एकानेहि कधी कसाला लावली नाही. हवे ते बाजारबुणगे जमत गेले, यजमानांच्या मोकळ्या थैल्यावर बाण्डगुळाप्रमाणे चर चर चरले, आणि यजमानाचा अंत होताच त्याच्या नावाने

घंटा बडवून बडवेगिरी

करीत बसले. टिळकांच्या बडवेमण्डळात जसा फण्डगुण्ड्या आचारी पाणक्यांचा भरणा जबरदस्त होऊन, शेकडो नालायक भटें देशभक्तपणाच्या कल्हईने निष्कारण चमकू लागली, तसाच थेट प्रकार शाहूच्या ब्राम्हणेतर प्रभावळीचा झाला. टिळकांप्रमाणेच शाहूचाहि लोकसंग्रह अखेर त्यांना इतका डोईजड आणि बेताल झाला कीं, टिळकांप्रमाणेच शाहू छत्रपतीनासुद्धा आपल्या बडव्यांच्या बदकर्माबद्दल अनेक वेळा प्रायश्चित्ते घ्यावी लागली. हिंदू राजा-विशेषतः मराठा राजा म्हटला की त्याच्याभोवती लाळघोट्या माणशी सुरवंटांचा घट्ट गराडा पडलाच म्हणून समजावे. 

ही सनातन परंपरा आहे. त्यातल्या त्यात शाहू छत्रपति आपल्या छत्रपतित्वाचा संस्थानी एकलकोंडेपणा लाथाडून, अवघ्या महाराष्ट्राच्या दीनदुबळ्या रयतेच्या उद्धारासाठी, आपली गंगाजळी सताड उघडी टाकून बसलेले! मग काय विचारता? वाटेल त्या उनाडाने उठावे, महाराजांच्या दर्शनाला जावे, अमूक तमूक करतो म्हणून बढाया माराव्या. नाना प्रकारच्या `स्कीम्स` त्यांच्यापुढे मांडाव्या, हजारो रुपये हबकावे, जरा उगाच इकडेतिकडे `सत्यशोधक` किंवा `बामनेतर` म्हणून मिरवावे, असा

तुंबड्याभरू लोकांचा मोठा उरूस

चालू झाला होता. कार्यदक्ष, तत्त्वनिष्ठ, धोरणी आणि लायक अशा लोकांचा छत्रपतीपर्यंत रिघावच लागे ना. लागला तरी त्यांच्या सूचनांचा विपर्यास करून दाखविणारी लांडी कुत्री जवळच असायची. याचा परिणाम असा झाला की, चळवळ उनाडटप्पू पैशेखावूंच्या हाती गेली. तिचे खरे महत्त्व बाजूला पडून कार्यक्रमाचा विचका उडाला, सत्यशोधक चळवळीचे खरे तत्त्व लाथाडले जाऊन, तिच्या नावाखाली गावोगाव गुंड पुंडांचे उत्पात आणि अत्याचार सुरू झाले, आणि सर्वच चळवळीचा गोंधळ हुकमतीबाहेर गेल्यामुळे अखेर 

"सत्यशोधक समाजाशी माझा कसलाही संबंध नाही"

असा शाहू महाराजांना जाहीरनामा प्रसिद्ध करावा लागला. यापूर्वी हाच प्रसंग रा. ब. लठ्ठे आणि जाधवराव यांनाहि `केसरी` पत्रातून साजरा करावा लागला होता. तात्पर्य, चळवळीचे ध्येय आणि धोरण निश्चित न ठरविल्यामुळे आणि तिच्या कार्यक्रमावर शिस्तीचे बंधारण न घातल्यामुळे, ब्राम्हणेतर चळवळीसारखी शेतकरी व मागासलेल्या बहुजन हितवादाची उत्कृष्ट चळवळ सर्वत्र फैलावूनहि, तिचा व्हावा - तसा उपयोग झाला नाही आणि होतहि नाही.

ब्राम्हणेतर चळवळीचे कर्णधारत्व शाहू छत्रपतींनी पत्करल्यामुळे तिचा सर्वत्र फार लवकर प्रसार झाला. `छत्रपति` नावातच अशी जादू आहे की, तेथे खेडवळ शेतकऱ्यांचे आणि मावळ्यांचे माथे आपोआप प्रणामासाठी खाली वाकते. बहुतेक शेतकरी जातीने मराठेच. अर्थात् त्यांच्यात चळवळीचा फैलाव करण्यासाठी शाहूच्या संग्रहात मराठ्यांचाच भरणा विशेष झाल्यास त्यात नवल नाही. जातिभेद, देव-मानवातला दलाल भट आणि सामाजिक उच्च-नीचता या तीन महत्वाच्या राष्ट्रीय दोषांवर कट्यार चालविणाऱ्या सत्यशोधक समाजाचा पुरस्कार ब्राम्हणेतर मराठ्यांनी केल्यामुळे या चळवळीच्या संघशक्तीचा दुरुप्रयोग मराठे चळवळ्ये स्वजातिवर्चस्वाकडे करतील, अशी प्रथमतः कोणालाहि शंका आली नाही. मराठे झाले तरी

पिण्डाने जातिभेदाळू हिन्दूच!

विद्येत अगदीच मागासलेले, त्यात ब्राह्मणेतर चळवळीने शेकडो वाघ्यांचे पाम्ये बनल्यामुळे बहुतेक कार्यकर्ते मराठे चळवळ्ये मर्यादेबाहेर शेफारून गेले. `आम्ही करू ती पूर्वदिशा` असा भटी मद त्यांना चढला. अनेक ब्राम्हणेतर शहरी समाजांच्या सहकार्याचा प्रयत्नच त्यांनी न केल्यामुळे, त्यांच्या सहानुभूतीला ब्राह्मणेतर चळवळ अजिबात पारखी झाली. बरे केवळ मागासलेल्या खेडवळ ब्राह्मणेतर जनतेची संघटना साधावी, तर कार्यकर्त्या मराठ्यांचे मदांध वर्तन अनेक मजाक होऊ लागले होते. फक्त शाहू महाराजांच्या मुर्वतीसाठी प्रतिकाराची भाषा ओठापर्यंत येऊन पोटात परत फिरत असे. इतक्यात शाहू महाराजांनी

क्षात्र जगद्गुरूच्या नव्या मठाचा उपद्व्याप

केला आणि `क्षात्र` क्षत्रिय म्हणजे मराठे अशी स्पष्ट व्याख्याहि जाहीर केली. अनेक मराठेतर क्षत्रिय समाजांना याची चीड आली; पण आतापर्यंत देव-मानवातला दलाल म्हणून भिक्षुक भटांची हुबडी करण्यात दंग असलेले सर्व सत्यशोधकी मराठे, नाटकातल्या ट्रान्सफर सीनप्रमाणे क्षात्रजगद्गुरूच्या बुटांवर माथी घासायला धावत गेले. सत्यशोधक समाज आणि त्याची कट्टर विवेकवादी तत्त्वे राहिली जोतिबा फुल्यांच्या हयात आणि सगळे मराठे वीरपीर पडले क्षात्रजगद्गुरूच्या नव्या वाडग्यात.

मराठ्यांचा जगद्गुरू उत्पन्न झाल्याबरोबर ब्राम्हणेतर चळवळीत दांडगी फूट पडली. या नव्या पीठाच्या समर्थनार्थ अनेक मराठा वृत्तपत्रांनी विधानांच्या आणि सबबींच्या मखलाशा लढवून, शाहू महाराजांच्या या धाडसी प्रयोगाला उचलून धरण्याचा प्रयत्न केला, पण तो एकाहि विवेकवाद्याला आजपर्यंत पटला नाही. उलट त्यामुळे या मराठा पत्रकारांची दुटप्पी वृत्ति तिटकारा येण्याइतकी चिळसवाणी ठरली. सध्या तर बहुतेक मराठा वृत्तपत्रे एकाच तोंडाने कट्टर जातिभेदाची मराठा वर्चस्वाची आणि सत्यशोधकी प्रामाणिकपणाची गरम सर्द हवा सोडण्यात मोठी तरबेज झालेली दिसतात. 

शाहू छत्रपति हयात असेपर्यंत ब्राम्हणेतर चळवळीत पडलेल्या आणि पडत असलेल्या भेगा फारशा कोणाला दिसल्या नाहीत; पण त्यांचा अकाली मृत्यू होताच त्या भेगा एकसारख्या फाटतच गेल्या. मराठा मराठेतर भेद जोराने पुढे आला. चळवळीच्या नावापासून तो तिच्या ध्येयधोरणाच्या निश्चितीपर्यंत प्रश्नविरामांचे डोंगर उपस्थित झाले. शाहू महाराजांच्या मलिद्यावर धष्टपुष्ट झालेले बरेच बेकर्तबगार मराठे गुंड `चळवळीचा पुढारी मी` म्हणून एकमेकांशी चुरशीचे सामने देऊ लागले. `ब्राम्हणेतर` म्हणजे कोण? याची व्याख्याहि स्पष्ट नसल्यामुळे,

जातीचा ब्राम्हण नव्हे, तो ब्राम्हणेतर

अशी सोपी सोयिस्कर व्याख्या पुढे आली. उमरावतीच्या ब्राह्मणेतर काँग्रेसमध्ये तर ब्राम्हण वगळून बाकीची सारी दुनिया चुटकीसरशी ब्राम्हणेतर दालनात आणून बसविली. त्यामुळे, शेतकन्यांच्या मुंडया मुरगळणारे गुजर मारवाडी, देशाला दारूबाज बनविण्याचा राजरोस मला घेणारे सोमयाजी पारशी, आणि कजेदलालीच्या घरटात त्याला पिळून त्याच्या सर्वस्वनाशाच्या पिठावर आपल्या वैभवाच्या भाकल्या थापणारे कायदेबाज वकील कोंबडे, वगैरे शेतकऱ्यांचे खास शत्रू त्यांचे पुढारी बनले. कसाईच गोरक्षणाच्या चळवळीचे सूत्रधार बनल्यावर परिणामांची कल्पना वाटेल त्या रेम्या डोक्याने करावी. ब्राम्हणेतर चळवळीने ब्राम्हणांच्या सर्वदेशी वर्चस्वाला कायमचे गाडल्यामुळे, जातीने ब्राम्हण नसलेल्या

शेटजी, भटजींचे आयतेच फावले.

ब्राम्हण सावकारांची कारस्थाने ब्राम्हणेतर चळवळ ठिकठिकाणी ठेवून पाडीत असे; पण `ब्राम्हणेतर`त्वाचा मुखवटा घालून खेडवळ शेतकऱ्यांच्या रक्तावर जगणाऱ्या इरसाल ब्राम्हणेतरी जळवांच्या थैमानाला पायबंद कोणी लावायचा? मॉण्टफर्ड रिफॉर्म्सची नवी कायदे कौन्सिले सुरू होण्याच्या सुमारास तर ब्राम्हणेतर पक्षात भयंकर उत्पात माजले, मराठे मराठेतर भेदांचा पाया ह्याच वेळी भक्कम पडला. मराठे ह्याच वेळेपासून स्वजातिवर्चस्वाची भाषा विशेष अट्टहासाने बोलू लागले आणि `राष्ट्रवीर`सारखी मराठ्यांची जबाबदार वृत्तपत्रे मराठेतराना उघड उपड धमक्या देऊ लागली. ब्राम्हणेतर चळवळीची दिशा जातिभेदाच्या ठोकरीमुळे अजिबात बदलली.

कोणशीलदाऱ्या, दिवाणगिऱ्या आणि सरकारी नोकऱ्या 

आणि त्याहि लोकसंख्येच्या प्रमाणात लायकीच्या नव्हे! खास मराठ्यांना मिळाव्या, एवढ्याच क्षुद्र बिंदूवर ब्राम्हणेतर चळवळीची भिंगरी येऊन गरगरू लागली. मागासलेले पडले खेड्यात, बरेचसे शहरी गिरण्यांच्या वेढ्यात शेतकरी भटभटेतर सावकारांच्या चक्रवाढी तेद्यात, आणि ब्राम्हणेतर मराठे पुढारी कोणशीलदाऱ्या दिवाणगिय पटकविण्याच्या तिरंगी चौरंगी लढ्यात! बिचाऱ्या अस्पृश्यांची मात्र दाद घेईना. चळवळीच्या सुरुवातीला जनतेच्या पाठिंब्याचे भरताड भरगच्च दाखविण्यासाठी अस्पृश्यांना थोडेसे जवळ करण्याचा बहाणा करण्यात आला. पण जेथे स्पृश्य कंपूतहि मराठा-मराठेतर भेदांची भगदाडे पडली, तेथे मुक्या खुळ्या अस्पृश्यांची पर्वा कोणाला राहणार? सारांश, ब्राम्हणेतर चळवळीने एकजात मागासलेल्या जनतेची शेतकऱ्यांची संघशक्ति खडबडून जागृत झाली असताहि, मराठ्यांच्या शिरजोर वर्तनामुळे, त्या शक्तीला विस्कळीतपणाची कीड लागली आणि आज ती वाटेल त्या भांडवल्या झब्बूंच्या पचनी पडण्याइतकी दिङ्मूढ बनली आहे, हे कटु सत्य मराठा पुढाऱ्यांच्या विवेकाचे स्पष्ट प्रबोधन करण्याच्या शुद्ध हेतूनेच निर्भीडपणाने मी व्यक्त करीत आहे.

आजची ब्राम्हणेतर पार्टी म्हणजे कौन्सिल निवडणुकीच्या खास हंगामात शेतकऱ्यांच्या लळ्याच्या कळवळीची नाटके नटविणाऱ्या नटांची नाटकमंडळी म्हटले तरी चालेल. निवडणुकी जवळ आल्या म्हणजेच या नटांना शेतकऱ्यांची आठवण होते, पार्टीच्या संघटनेची विवंचना लागते, परिषदांच्या पर्वण्यांची श्रावणझोड उठविण्याची स्फूर्ति फुरफुरते. तेवढा हंगाम पार पडला की मग जिकडेतिकडे आइसक्रीम! मजुरांच्या एकदिली संघटनेवर इंग्लंडचा मजूर साम्राज्यसूत्रधार बनतो, आणि आमच्या इकडची तीच - तिच्यापेक्षा सहस्रपटीने अधिक बलवान शेतकऱ्यांची संघशक्ती मूठभर पुढाऱ्यांच्या स्वार्थी नाचरंगात मातीमोल खर्ची पडत असते! ही स्थिती एका भावी बण्डाची सूचक आहे. जेथे पोटाचे बण्ड देवाच्या नरड्याला हात आणि धर्माच्या छातीवर लाथ मारायला हिन्दुस्थानाला चेतवीत आहे, तेथे आजच्या सर्व चळवळींच्या भट, भटेतरी पुढाऱ्यांनी आपल्या माहात्म्याच्या ठिकावाची फारशी आशा धरू नये.

ब्राम्हणेतरी चळवळीने आपल्या मराठशाही मदाच्या धुंदीत भावी लोकशाहीच्या शेतकऱ्यांच्या स्वराज्याच्या मूळतत्त्वाला घातक अशा एका महापातकाला नव्यानेच जन्म दिला आहे. आजपर्यंत शेतकऱ्याला मातीला मिळविणाऱ्या अनेक व्यसनांच्या `बाज्या` उत्पन्न झाल्या. पण ही नवीन बाजी त्या सर्वांवर ताण करून शेतकरी-स्वराज्याच्या योजनेची भ्रूणहत्या केल्यावाचून राहणार नाही.

ही नव्या पातकाची नवी बाजी म्हणजे

इलेक्शनी व्होटबाजी

ही होय. उमेदवार लोक पक्षाच्या आणि पाट्यांच्या पुण्याईवर बाह्यतः कितीहि नाचत, बागडत असले, तरी एकमेकावर चुरशीची सरशी करण्यासाठी रोख रुपयांचे लांच देऊन मते विकत घेत असतात. लांच देण्याघेण्याबाबत सरकारी कायद्याचा दिमाख कितीहि कडक असला, तरी एकादे वेळी मोटें चोर पकडला जातो, पण खाटें जार पकडण्याचे काम फार कठीण असते. आधीच शेतकरी निरक्षर आणि अडाणी. आपल्याला नवीन सरकारी कायद्याप्रमाणे मिळालेल्या मतांचे महत्त्व काय आहे, हे त्याला नीटसे उमगत नाही. राजकारणात शेतकऱ्याचे महत्त्व काय आहे, याची वास्तविक कल्पना आजपर्यंत कोणीहि ब्राम्हणेतरी बृहस्पतीनीहि त्याला कधी करून दिली नाही. अशा अवस्थेत

पैसे घेऊन मते विकण्याचे व्यसन

शेतकऱ्यांत फैलावणे किती घातक आहे, याचा प्रत्येक राष्ट्रहितेच्छूने विबंधनेचा विचार केला पाहिजे. इलेक्शनच्या हंगामात गावोगावच्या मतदारांची मते खरेदी करून ठेवणारे कित्येक एजण्ट आज `सुखवस्तु` म्हणून मिरवत असतात; तर मते विकणाऱ्या खेडवळांना इलेक्शनी हंगाम किती कचकचीत फायद्याचा होत असेल, याची कल्पना केलेली बरी. एकदोन जिल्ह्यातली कौन्सिल इलेक्शने खास माझ्या नजरेखाली झडलेली आहेत.

प्रत्येक उमेदवाराने चाळीसचाळीस पन्नासपन्नास हजार रुपयांची उधळपट्टी केल्याचे मी पाहिले आहे. प्रत्यक्ष पोलिंग स्टेशनच्या आसपास शेतकरी मतदारांच्या टोळ्याच्या टोळ्या, एकेका गावदादाच्या म्होरक्यापणाखाली येऊन बसतात. नंतर हे गावदादा सर्व उमेदवारांच्या एजण्टांजवळ मतांचा भाव अंदाजीत फिरतात. ज्याची `बीट` जास्त, त्याला त्या टोळीची मते देऊन भरल्या खिशाने परत जातात. प्रत्यक्ष मतदार शेतकऱ्यांना मुबलक दारू पाजली की ते खूष होतात.

मतदाराना शिंदीची दारू न् गावदादाला चांदीचा वारू.

मते विकण्याचे व्यसन शेतकऱ्यांत फैलावल्यामुळे, बुद्धिवान, कर्तबगार, लायक, परंतु पैशाने दुबळा असणाऱ्या कोणत्याहि मनुष्याला कौन्सिलात शिरण्याचा मार्ग कायमचा बंद होऊन बसला आहे. इलेक्शने म्हणजे पाण्यासारख्या पैशाचा खेळ झाल्यामुळे, कौन्सिले म्हणजे श्रीमंत नालायकांच्या त्रैवार्षिक जहागिरदाऱ्या कां न बनाव्या? तात्पर्य, इलेक्शनी व्होटबाजीचे हे महापातक शेतकऱ्यांच्या भावी उत्कर्षाला ठार मारणारे असल्यामुळे, शेतकऱ्यांच्या हितवाद्यांनी आणि विशेषतः सरकारने त्याला मुळातच छाटण्याचे पुण्य मिळवावे, अशी हात जोडून प्रार्थना आहे. सरकारने गुप्तपोलिसांचा हिदुस्थानाएवढा पांजरापोळ पोसलेला आहे. इलेक्शनच्या दिवशी प्रत्येक पोलिंग स्टेशनवर त्यातले काही पोळ सोडले, तर शेतकरी मतदाराना राजकारणी व्यभिचाराची चटक लावणारे बरेचसे जार खाटें पकडले जाण्याचा बराच संभव आहे.

मागासलेल्या खेडवळ शेतकरी जनतेला साक्षरतेचा परीस लावून, तिची सुप्त आत्मशक्ती जागृत करण्यासाठी धडपडणारी ब्राम्हणेतर चळवळ सध्या इंद्रधनुष्याप्रमाणे झालेलीआहे. तिचा खरा रंग कोणता, हे खुद्द पुढाऱ्यानाच उमगेनासे झाले आहे. या पार्टीला घटना नाही, शिस्त नाही, म्हणून प्रत्येक जबाबदार पुढारी वृत्तपत्रांत बोंब ठोकीत आहे. पण या बेशिस्तीच्या पापाचा वाटा स्वतःकडेच येतो, हे मात्र एकाहि शंखाच्या लक्षात येत नाही. या चळवळीला कोणी जबाबदार कर्णधारच नसल्यामुळे हिचे रंग दरघडीला सरड्याप्रमाणे बदलत आहेत. प्रथमतः हिचा उगम भिक्षुकी वर्चस्वाला हाणून यच्चयावत् ब्राम्हणेतर जातीचे सामाजिक व धार्मिक स्वातंत्र्य प्रस्थापित करण्यासाठी झाला. नंतर त्यात मराठा मराठेतर भेद स्पष्ट उघड झाला. मराठा-मराठेतरांनी अस्पृश्यांची काहीच बूज न राखल्यामुळे

ब्राह्मणेतर संघातून अस्पृश्यवर्ग दूर फटकला.

या पुढची पायरी म्हणजे, एकजातीय मराठ्यांचे वर्चस्व अचानक कोणी मान्य करणार नाही, म्हणून खुद्द ब्राम्हणेतरांतच पुढारलेले आणि मागासलेले असा ठळक भेद करून, या चळवळीला शुद्ध राजकारणी रूप द्यावयाचे आणि सामाजिक धार्मिक प्रश्नांना माजी टाकावयाचे ही. या राजकारणातही बहुजन हितवादाची व्यापकता नाही. शेतकन्याच्या अभ्युदयाची विवंचना नाही. त्याच्या परिस्थितीचा अभ्यास नाही.

संकटाच्या आणि अडचणींच्या तपशिलाची चिकित्सा नाही. काही नाही. मागासलेल्या वर्गापैकी विशेष जागरूक अशा मराठा समाजाला, त्याच्या अफाट लोकसंख्येच्या प्रमाणात (बौद्धिक लायकीच्या नव्हे!)

सरकारी नोकऱ्यांचे रुपेरी तोबरे

मिळाले; म्युनिसिपालट्या, लोकल बोर्डे, कौन्सिले, असेंब्ली वगैरे संस्थांत मराठा जातीचे कच्चेपक्के, भलेबुरे बरेचसे प्रतिनिधी गेले, की या ब्राम्हणेतरी राजकारणाची भूक शमणार. सरकारी नोकऱ्यांची या जातीवर मनमुराद खैरात होताच, त्यांची व इतर सर्व तत्सम मागासलेल्या वर्गांची सर्वांगीण उन्नति होणार; सरकारी नोकऱ्या हाच काय तो मोक्ष; असे ब्राम्हणेतर नावाची चळवळ करणाऱ्या मराठा पुढाऱ्याना वाटत आहे. 

उन्नतीच्या मार्गात चळवळीचे घोडे कोठे जर अडखळत असेल, तर ते येथेच सामाजिक सुधारणा, धार्मिक स्वातंत्र्य, बौद्धिक परिणति (आर्थिक प्रश्नांची दाद अजून कोणालाच नाही.) वगैरे चट साऱ्या गोष्टी सरकारी नोकऱ्यांच्या खैरातीची यक्षिणीची कांडी फिरताच चुटकीसरशा घडून येतील, या कल्पनेत ते दंग झाल्यामुळे, त्यांनी ब्राम्हणेतर चळवळीचे निशाण आता फक्त सरकारी नोकऱ्यांच्या प्राप्तीवर रोखून धरले आहे. सध्याच्या ब्राम्हणेतर चळवळीचे एवढेच ध्येय आहे, आणि मराठा तरुणांपुढे हेच ध्येय ठेवण्यात येत आहे.

नरपति हितकर्ता द्वेष्यतां याति लोके । जनपद हितकर्ता त्यज्यते पार्थिवेन ।। 

इति महति विरोधे विद्यमाने समाने। नृपति जनपदानां दुर्लभः कार्यकर्ता ।।

याचा अर्थ एवढाच कीं, जो इमानी सरकार सेवक, तो इमानी जन सेवक राहू शकत नाही आणि जो इमानी जनसेवक, तो सरकारला प्रिय असत नाही. शासित शास्त्याना समानप्रिय असा प्राणी सशाच्या शिंगाइतकाच दुर्मीळ. आतापर्यंत ब्राम्हणेतर चळवळीत पुढाकार घेणाऱ्या मराठयानी जनसेवेचे तर खूपच अवसान आणले होते. विशेषतः कै. राजर्षि शाहूछत्रपतींच्या अमदानीत सरकारी नोकऱ्यांचे भडाभड राजीनामे देऊन ब्राम्हणेतर चळवळीची स्वयंसेवा करण्यासाठी पुष्कळ मराठे वीर मी मी म्हणून मिशांवर पीळ भरीत पुढे सरसावले. कोणी वर्तमानपत्रे सुरू केली. कोणी संघ काढले, कोणी व्याख्यानांची धुमश्चक्री चालवली, कोणी ग्रंथमाला काढल्या असा मारे एकच घडघडाट उडाला! 

लोकांना वाटले की कोण हे देवदूत अवचित आमच्या उद्धारासाठी अवतीर्ण झाले! शाहू महाराजांचा पाठिंबा जाताच मात्र हे सारे स्वयंसेवक बहादर खरेखुरे स्वतःची सेवा करणारे ठरल्याचे उघडकीस आले. कोणी कोल्हापूर दरबारचे मानकरी होऊन बसले. कोणाला ३५ रुपये, कोणाला ५० रुपये असे लहान मोठे पगार मिळू लागले. कोणी तर प्रत्यक्ष नोकऱ्याच पटकवल्या. चळवळ राहिली चळवळीच्या ठिकाणी आणि हे आपल्या स्वार्थाच्या भजनी! फुरसदीने चार-दोन व्याख्याने झोडावला मात्र केव्हाह ना नाही. आता तर काय! उघड उघड सरकारी नोकऱ्या हेच या चळवळीचे ध्येय ठरले आहे. 

या ध्येयाच्या प्राप्तीसाठी मराठे पुढारी आज ब्राम्हणविरुद्ध तर आदळआपट करीतच आहेत; पण खुद्द ब्राम्हणेतरातीलच पुढारलेल्या अनेक जातींच्या नावाने खडे फोडून `ब्राम्हणेतर चळवळ म्हणजे फक्त मराठा जातीची चळवळ` असे नवीन भाष्य प्रचलित करीत आहेत. या साध्यासाठी ब्राम्हणेतर चळवळीच्या मूळ ध्येयाचे वाटोळे झाले तरी त्यांना आता पर्वा नाही. ब्राम्हणांना ज्या दुष्कर्मासाठी मराठे दोष देत आले, त्याच दुष्कर्मात ते आता या चळवळीचा बळी देत आहेत. प्रश्न इतकाच उरतो की, जनसेवेची घमेंड मारणार हे वीर महावीर सरकारी सेवावृत्तीचे पट्टेदार बनल्यावर जनसेवा व समाजसेवा कशी काय करणार?

ब्राम्हण नोकरशाही रयतेच्या हिताकडे पाहत नाही. ब्राम्हण अधिकाऱ्यांकडून रयतेला त्रास होतो, न्याय मिळत नाही, जुलूमहि होतो म्हणून बहुसंख्यांक ब्राम्हणेतर जनतेच्या कळवळ्याचे ब्राम्हणेतर अधिकारी शेंकडा ५० ते ७५ प्रमाणात जर सरकारी नोकऱ्यांचे पट्टेदार बनतील तर, रयतेची आबादानी होईल; हा एक मुद्दा नोकऱ्याभिलाषी मराठे पुढारी नेहमी पुढे आणतात. या मुद्यात मनुष्यस्वभावाचे जितके अज्ञान आहे, तितकेच वस्तुस्थितीचेहि आहे. सरकारच्या राज्यकारभाराचा गाडा त्यांच्या ठराविक धोरणाच्या कडक शिस्तीने चालविण्यासाठीच `सरकारी नोकरी` ही संस्था निर्माण झालेली आहे. राज्यकर्त्यांचे राजकारणी नाटक सूत्रबद्ध व ताळेबंद चालण्यासाठी सरकारी नोकऱ्या या लहानमोठ्या निरनिराळ्या भूमिका आहेत. नाटकातली हरिचंद्राची भूमिका घेणारा नट जात्या जरी कबडीचुंबक कांचनभट असला, तरी त्याची भूमिका वठविताना त्याला स्वप्नात दिलेल्या वचनासाठी राजसंन्यास करून सहकुटुंब बनवास पत्करणेच प्राप्त असते. तद्वतच सरकारी नोकरी बजावताना कोणाहि व्यक्तीला आपली वैयक्तिक हितबुद्धी खुंटीला अडकवून, त्या नोकरीची शिस्त पाळणेच प्राप्त असते. तसे तो न करील तर आपोआप उखडून जाईल. 

आजही ब्राम्हण आणि ब्राम्हणेतर असे दोनहि जातींचे नोकर सरकारी नोकर आहेत; पण दोघांच्या वृत्तीत फारसा फरक काहीच नाही. २०-२५ रुपड्या कमावणारा ब्राम्हण कारकून रोज संध्याकाळी कडोसरी फुगवून घरी जातो, आणि ब्राम्हणेतर कारकून दररोज दिगंबर बनतो, असे मुळीच नाही. ८०-९०चा ब्राम्हण सब रजिस्ट्रार दोनतीन वर्षांत कोकणात `गांवी` ७-८ हजारांची `विष्टेंक` करतो, आणि कायस्थ प्रभु किंवा मराठा सब रजिस्ट्रार काय कानात तुळशीपत्रे कोंबतो? कायस्थ किंवा ब्राम्हण मामलतदार मुनसफ बिनबोभाट घरी चालत येणाऱ्या वादी-प्रतिवादी-प्रासादिक कामधेनूच्या प्रसादाने आपल्या

बायकोला पिवळी ढवळी करतो

आणि मराठा मामलतदार रयतेला काय आपले घरदार धुऊन देतो? ब्राम्हण अधिकारी रयतेला वस्तऱ्याच्या धारेवर धरतात, तर ब्राम्हणेतर अधिकारी काय त्यांना बापदेव मानून देव्हाऱ्यात पुजतात? पाटील पटवाऱ्यादि ब्राम्हणेतराना ब्राम्हण अधिकारी आंगणात तिष्ठत उभे करतात, तर मराठे अधिकारी त्यांना झटपट क्षेमालिंगन देऊन आपल्या मांडीवर घेऊन बसतात की काय? न्यायखात्याचीच गोष्ट घ्या. कायस्थ व ब्राम्हण न्यायाधिकारी ब्राम्हणेतराना नीट न्याय देत नाहीत, अशी एक बुरखेबाज कुरबूर ऐकू येते. 

ही कुरबूर कोणी उघड बोलून दाखवो वा न दाखवो, अमक्या तमक्या ठिकाणच्या ब्राम्हण किंवा कायस्थ मामलतदाराला बदलून टाका, अशा अर्थाचे ठराव झालेले पुष्कळ लोकाना माहीत आहेत. ब्राम्हण किंवा कायस्थ सारस्वतादी मामलतदार अगर डेप्युटी कलेक्टर अधिकारी सर्वच देवमामलतदार आणि दामाजीपंत असतात असे कोणीहि म्हणणार नाही; परंतु त्यांच्या न्यायान्याय बुद्धीची छाननी त्यांच्या जातीवरून करू पाहणाऱ्या शहाण्यांना

सरकारी नोकरांच्या जातीची माती

कसल्या खाणीची असते हेच कळत नाही असे म्हणावे लागते. एखाद्या खटल्यात ब्राम्हण न्यायाधीशाने एकाद्या ब्राम्हणेतर आरोपीला `संशयाचा फायदा हि न देता कडक शिक्षा ठोठावली, तर तेथे त्या न्यायाधीशाच्या जातीकडे चटकन् बोट दाखविणाऱ्याला कोणी झाला तरी हाच प्रश्न विचारील की त्या ठिकाणी ब्राम्हणाच्या ऐवजी एकादा इरसाल मराठा न्यायाधीश असता, आणि त्याने आरोपीच्या जातीचा मुद्दाच तेवढा विचारात घेऊन त्याला दोषमुक्त केले, तर त्यात त्याची जातिहितबुद्धी वाखाणावयाची का न्यायबुद्धीचा व्यभिचार निंदावयाचा? सारांश, सरकारी नोकरीवाले जन्मतः कोणत्याहि जातीचे असले तरी ते सरकारी इमानी अधिकारी बनताच त्यांची एक निराळीच जात बनते. एकादा रजिस्ट्रार मामलदार किंवा डेप्युटी कलेक्टर माठाच्या भाजीच्या जुडीपासून तो थेट व्हिस्कीच्या पिंपापर्यंत भक्तजनांचा प्रसाद डोळे मिटून जो मटकावतो, तो मी ब्राम्हण, मी कायस्थ, मी मराठा या कल्पनेने मुळीच नव्हे. अधिकारी बनला की या सर्व

भल्याबुऱ्या मटकावण्यांच्या मटक्यांची उसळ

त्यावर उसळतच येते. जन्मप्राप्त जातिहिताच्या धोरणाने सरकारी नोकरी बजावणारा माणूस नोकरीप्राप्त जातीच्या चरकात खड्यासारखा उखडून पडल्याची उदाहरणे पुष्कळ आहेत. तात्पर्य, जनहितवाद्याने सरकारहितवादाचे सोंग आणणे आणि सरकारी नोकराने जनहितवादाची किंवा जातिहितवादाची मिजास मारणे, या दोनहि गोष्टी अशक्य, अतएव ढोंगीपणाच्या होत.

सरकारी नोकऱ्यांच्या सर्व जागा भरगच्च भरून आपल्या विवक्षित समाजांचा सर्वांगीण आत्मोद्धार करण्याची शेखी मिरवणारे पुढारी लोक कसल्या शेणामेणाचे पुतळे असतात आणि नोकऱ्यांच्या हुलकावण्या दाखवून ते आपल्या समाजबांधवांच्या जागृतीचा आपल्या स्वतःच्या हळदकुंकवासाठी कसा उपयोग करून घेतात, याची स्पष्ट जाणीव शेतकऱ्यांना होणे शेतकन्यांच्या स्वराज्याच्या चळवळीला अत्यंत जरुरीचे आहे. प्रश्न हाच उरतो कीं

सरकारी कुत्तेगिरीचे पट्टे

गळ्यात अडकविल्यानंतर हे श्वानवृत्तीचे समाज आपला सामाजिक आत्मोद्धार करून स्वराज्याला पात्र कसे होणार? इंग्रेजी राज्यसत्तेचे वर्म जर सेक्रेटरियटच्या कारकुंड्या खर्डेघाशीत साठविलेले असते, तर मराठ्यादि ब्राम्हणेतरांपेक्षा चाणक्यबुद्धीत केव्हाही शतपट प्रवीण असणाऱ्या ब्राम्हण-पुत्रांनी यापूर्वीच त्या वर्माचे मर्म आपल्या निसर्गजात कारकुण्ड्या कौशल्याने हस्तगत केले असते.

मारुतीचे वर्म त्याच्या शेपटात होते की टाळक्यात होते, हा प्रश्न आज फारसा महत्त्वाचा नसला तरी इंग्रेजांच्या हिन्दुस्थानावरील राजसत्तेचे वर्म त्यांच्या चिटणिशी दप्तरात मात्र खास नाही. वेळ पडली तर दिल्लीच्या कागदी बावड्यांच्या किल्ल्या इंग्रेज सरकार भरदिशा हिन्दी कारकुण्ड्या चळवळ्यांच्या स्वाधीन करील, आणि म्हणेल की

घ्या हे तुमचे स्वराज्य

राजकीय वर्चस्व हे मुळी इंग्रेजी सत्तेचे साध्यच नव्हे. ते साधन आहे. उघड उघड इंग्रेज लोक म्हणजे बनिये आहेत. व्यापारी आहेत. तागडीचे उपासक आहेत. त्यांच्या तागडीच्या वर्चस्वासाठी तलवारीचा आणि लेखणीचा नाइलाज म्हणून त्यांना पुरस्कार करावा लागतो. इंग्रेज म्हणजे तागडी आणि तागडी म्हणजे इंग्रेज, अशीहि परिभाषा अमलात यायला आता फारसा अवधी लागणार नाही. तोंडाळ व लेखाळ हिंदी लोकांनी काही भयंकर सत्याग्रही अत्याचार केला तर लेखणीचे स्वराज्य त्यांच्या गळ्यात अडकवायला धोरणी तागडीतुकाप्पा आंग्रेज बहादर मुळीच मागेपुढे पाहणार नाहीत, आणि नुसते खर्डेघाशीचे स्वराज्य चालवायला जर खास शिवाजीचे मराठेच पुढे येत असतील, तर तीदेखील आंग्रेजाना एक इष्टापत्तीच होईल. केवळ लेखणीच्या टोकावर वैयक्तिक सामाजिक आणि राष्ट्रीय जीवनाची मान लटकविणारांची संख्या हिन्दुस्थानात जितकी वाढेल, तितके आंग्रेजी तागडीला फायदेशीरच आहे.

लेखणीच्या कुरकुरीवर जान कुरबान

करायला निघालेल्या क्षत्रिय मराठ्यादि शेतकरी समाजानी शेतकीसारखा अर्थधनोत्पादक धंदा लाथाडला, तरी तिकडे दयाळू आंग्रेज सरकारला दुर्लक्ष करून भागणार नाही. हिन्दुस्तानासारख्या शेतकीप्रधान महाखण्डाची शेती नापिक राहू देण्याइतके आंग्रेज बहाद्दर नापित खास नव्हत. कारकुण्डेगिरीच्या बेसुमार पैदासीमुळे, जर हिन्दी शेती ओसाड पडेल, तर विलायतेच्या भुकेबंगाल टॉमीच्या फलटणी येथे आणून त्यांच्याकडून शेतकीची निगा राखण्याचे काम त्यांना नाइलाज म्हणून हाती घ्यावेच लागेल. 

भडोच वऱ्हाड खानदेशातल्या हिंदी कापूस पिकव्यांकडून आंग्रेजी व्यापाराच्या तागडीचे पारडे मनपसंत झुकत नाही, म्हणून सक्कर धरणाचा पाया घालून, तेथे दयाळू आंग्रेजी व्यापाऱ्यांना लांब धाग्याचा कापूस पिकविण्याच्या सोयीची योजना सरकारला नाइलाजाने करून देणे भाग पडलेच ना? सगळेच शहाणे हिन्दी लोक जर ज्ञानयोगाचे ज्ञानेश्वर बनले, तर मनगट घासून धनोत्पादक धंदे करणाऱ्या विलायती

बेरोजगारी कर्मयोग्यांच्या टोळ्या

हिन्दुस्थानाच्या कल्याणासाठी येथे आणणे माबाप सरकारला भागच पडेल. त्या दिशेने प्रयत्नांची सुरुवातहि झालेली आहे. शहरी बाण्डगुळ्यांच्या बेगडी वैभवाला भुलून त्यांच्या कारकुण्ड्या जीवनाची नक्कल करण्यास धाधावलेल्या शेतकरीपुत्राना या शेतकीप्रधान देशातल्या शेतीत जरी माती दिसत असली, तरी त्या मातीचेहि सोने करून, त्याने विलायतेला ढवळी पिवळी करण्याची किमिया तागडीबहाद्दर आंग्रेजाना पुरी माहीत आहे. अर्थात् देशातील सर्व तरुणांची वृत्ति, विशेषतः शेतकरी समाजांतल्या तरुणांची वृत्ति, जर कारकुंडेगिरीत रममाण झाली आणि ओसाड पडलेल्या अर्थधनोत्पादक क्षेत्रावर जर विलायती टोळांच्या टोळधाडी येऊन पडल्या, तर हिन्दी लोकांच्या अधःपाताचा पेला काठोकाठ भरून, ते जगातील साऱ्या तागडीबहाद्दर राष्ट्रांच्या पखाली वाहणारे बैल बनल्याशिवाय खास राहणार नाहीत.

अज्ञानी व नाक्षर दशेतून ज्ञानी व साक्षर दशेत येत असलेल्या मराठ्यादि मागासलेल्या शेतकरी समाजाना आज कारकुंडेगिरीचा डोंगर मोठा साजिरा गोजिरा दिसत आहे. ज्याच्या हाती लेखणी, त्याच्या हाती परिसाच्या खाणी, अशी त्यांची भावना झालेली दिसते. निवळ कारकुनीवर जगू पाहणाऱ्या समाजांची स्थिति `उप्पर तो और बनी है` पण `अंदर की बात ख़ुदा जाने`. उदाहरणार्थ, महाराष्ट्रातला कायस्थ प्रभू समाजच घ्या. गेली ३०० वर्षे हा समाज प्रामुख्याने कलमबहाद्दर म्हणून प्रसिद्ध आहे. मावळातल्या काही थोड्या घराण्यांनी प्रत्यक्ष शेती केली व सध्या करीत आहेत. या शेतीची उत्पत्ति त्यांच्या शिवकालीन तलवार बहाद्दरीतून झालेली आहे. परंतु आंग्रेजी अमदानीपासून यांची तलवारीची उपासना सुटली, शेतकीहि माजी पडली आणि जगायला फक्त लेखणीचे बोरूचे कांडरू काय ते उरले.

कायस्थाची लेखणी हीच त्याचा लाइफ बोय!

अर्थधनोत्पादक दुसरे कसलेहि साधन त्याच्या हाती राहिले नसल्यामुळे, कारकुंडेगिरीच्या बदलत्या रंगाढंगाप्रमाणे विद्यार्जनाचे व पदव्यांचे बदलते रंगढंग करूनच हा समाज आजपर्यंत कसाबसा जगत आलेला आहे. जोपर्यंत कारकुनीक्षेत्रात स्पर्धा नव्हती, तोंपर्यंत या समाजातील पदवीधर व साधारण चाणाक्ष लोक यांना पोटापाण्याची फारशी विवंचना नसे. कारकुनीपुरती अक्कल मिळविली कीं संसाराच्या गाड्याला चबचबीत बंगण मिळत असे आणि जीवनध्येयाचा क्षितिज-किनाराहि हस्तगत होत असे. 

जीवनसर्वस्वाचे केंद्रीकरण कारकुनी पैशातच सामावल्यामुळे, अर्थोत्पत्तीचे व उद्योगधंद्याचे इतर मार्ग या लोकांना अज्जीबात पारखे झाले. पोषाखीपणा भरंसाट वाढल्यामुळे, श्रमसाहसासाठी घासायला मुळी मनगटच शिल्लक उरले नाही. कारकुनी म्हणजे कायस्थाचा जीव. त्यापलीकडे जगात आणखी काही जमण्याचे स्वतंत्र व स्वावलंबी मार्ग आहेत, याविषयी त्याची कल्पनाच ठार मेली. महिनाभर लेखणीची कुरकूर करावी आणि 

पहिल्या तारखेला आण्याचे तिकीट

चोपडून मासरा घ्यावा व जगावे, यापेक्षा कसलीहि महत्त्वाकांक्षा या जातीत जिवंत उरलेली नाही. कायस्थाचे प्रत्येक पोर कारकुनीच्याच किंकाळ्या मारीत जन्माला येते. पिण्डी ते ब्रम्हाण्डी! पण ब्रम्हाण्डातूनच कारकुनीचे उच्चाटन झाले, किंवा कायस्थेतरांनीच कारकुनीच्या ब्रम्हाण्डातून स्पर्धेच्या जोरावर कायस्थांचे पद्धतशीर उच्चाटन केले, कीं कारकुनी पिण्डाच्या कावस्थांना प्रतिष्ठित उपासमारीपलीकडे कसला मोक्ष लाभणार? कायस्थ कारकुनीसाठीच कां धडपतो? तर जीवन कलहात टिकाव धरण्यासाठी कारकुनीपेक्षा दुसरी कसलीहि अक्कल त्याच्यापाशी शिल्लक नाही म्हणून. `इस्कूल फलानेल` झाला, किंवा `गरजू एड` झाला, तरी कारकुनीच्या कुंपणापर्यंतच या सरड्यांची धाव जेथे पिण्डच ठेचाळला, तेथे ब्रम्हाण्डात काय आढळणार? शिवाय, कारकुनीचे वैभव मिठागरातल्या टॅलीक्कार्कपासून तो हुजुर डेप्युटी कलेक्टरपर्यंतचे असले, तरी अर्थप्राप्तीचे प्रमाण काम तसा दाम असल्या ठरावीक मानाचेच असणार, कारकुनाची कारकुनी व स्वतः कारकून जिवंत आहे तोपर्यंत 

महिना गेला, वर्षे गेली, पगार वाजे खणाणा।

नोकरि जाता, स्वतःच मरता, कुटुंब करते ठणाणा।।

अशीच परिस्थिति शेकडा ९० कुटुंबांची झालेली आहे. शेतकी किंवा इतर स्वतंत्र उद्योगधंदा करणारे लोक दुर्गादिबी दुष्काळाच्या दुकानात सापडले तरी त्यांची कळण्या कोंड्यावर जगण्याची हिंमत असते. परंतु ठरावीक तनख्यावर जगणारा कारकूनवर्ग तनखा नसला तर सुबतेच्या दिवसातच भिकेला लागतो. कारकुनी पेशाचा दुसरा भयंकर दोष म्हणजे ठराविक कामाचा ठराविक दाम घेण्याची सवय किंवा सवलत हाडीमासी खिळल्यामुळे, साहस, धडाडी, महत्त्वाकांक्षा, काटकपणा, स्वार्थत्यागबुद्धी, इत्यादि आत्मोन्नतिपोषक गुणांचा या वर्गात खडखडाट होतो. 

अर्थात् असल्या बिनसाहसी अल्पसंतुष्ट मानवपुत्रांची संख्या राष्ट्रात वाढविणे, हे अखंड गुलामगिरीचेच चिन्ह होय. अशा अवस्थेत, अर्थोत्पादक स्वतंत्र उद्योगधंद्याकडे आणि विशेषतः शेतीकडे तरुणांची मने वळविण्याऐवजी त्यांना कारकुनी पेशाचे व्यसन लावणारांनी आपल्या आत्मघातकी चळवळीचा नीट विचार करावा.

प्रकरण ७ वे

शेतकरी स्वराज्याचे नवचैतन्य

"राजकीय सुधारणा झाली म्हणजे सर्व इतर सुधारणा आपोआप होतील, या गोंडस तत्त्वावर प्रबोधनाचा मुळीच विश्वास नाही. सामाजिक आणि धार्मिक क्षेत्रे गुलामगिरीच्या आचारविचारांनी चिडचिडलेली, बौद्धिक क्षेत्रांत जाणतेपणाचा मक्ता मूठभर सुशिक्षितांच्या हाती, बाकी सर्वत्र अज्ञानाच्या अमावास्येची काळकुट्ट रात्र औद्योगिक चतुराई ठार मेल्यामुळे आर्थिक बाबतीत सर्वत्र पसरलेले दैन्य आणि दास्य; अशा विचित्र परिस्थितीत राजकीय स्वातंत्र्याची अपेक्षा म्हणजे राजकारणी जुगार खेळणाच्या जुगारुंची सट्टेबाजी होय. अर्थात या जुगारांत येनकेन प्रकारेण हिन्दुस्थानच्या स्वराज्याचे तटू यदाकदाचित जिंकलेच, तर ती स्वराज्याची लाटरी म्हणजे मूठभर मोठ्या माशांना बाकीच्या अनंत धाकटया मासोळ्यांना बिगर परवाना गिळण्याचा सनदपट्टाच होय." - प्रबोधन (ता. १६ ऑक्टोबर १९२१)

हिन्दुस्थानात सध्या अनेक रंगांच्या चळवळी जोरजोराने चालू आहेत. निर्भेळ राष्ट्रस्वातंत्र्याच्या कल्पनेपासून तों प्रत्येक व्यक्तीला आंतरराष्ट्रीय इभ्रतीचा दर्जा मिळण्याइतक्या आत्मशुद्धीपर्यंतच्या खटपटी सर्वत्र जोराने चालल्या आहेत. नवमतवादी समाजसुधारकांचा अनिर्वाच्य छळ करणाऱ्या जीर्णमतवाद्यांच्या छावण्या आज त्याच नवमतवादी सुधारणांचा अट्टहास करीत आहेत. पण त्या सर्वांत एक मोठा ठळक दोष दिसून येतो. सर्व चळवळी परस्परावलंबी नसून, एकमेकांपासून सुतक्यासारख्या अलग व फटकून चालतात. चळवळ उत्पन्न झाली की तिचा स्वतंत्र ग्रुप एक निराळीच जात बनते. अखिल भारतीय विशेषणाच्या संघांचा व्याप आणि सहकार्याचे क्षेत्रसुद्धा त्याच्या पाच-पन्नास मेंबरांपलीकडे जात नाही. प्रत्येक संघ वृत्तपत्री लेखाळपणाने

आसेतुहिमाचल कार्यक्रमाची मिजास

कितीही मारीत असला, तरी त्याच्या जन्मग्रामातसुद्धा त्याच्या अस्तित्वाची कोणाला दाद लागत नाही. राष्ट्रीयत्वाची अंडी उबविणाऱ्या नॅशनल काँग्रेसच्या खुराड्यात हिन्दु-मुसलमान द्वैताचा धिंगाणा. हिन्दु संघटनांच्या पत्रावळीवर ब्राम्हणी वर्चस्वाचा खरकटवाडा. शुद्धीच्या चळवळीत नव्या नव्या जाती निर्माण करून हिन्दु चातुर्वर्ण्याचे षोडशवर्णी भटी वरण ढवळण्याच्या कारवाया. यूथलीग पहावी तों त्यात गोऱ्या कोहळ्यांचा उबारा आणि काळ्या कच्चा कैऱ्यांची आढी. मुख्य लक्षात ठेवण्याचा मुद्दा हाच की, हिन्दुस्थानातल्या चळवळीत एकसूत्रतेचा पूर्ण अभाव असल्यामुळे, दोरा तुटलेल्या माळेच्या मण्याप्रमाणे

चळवळी पुष्कळ, कार्य पूज्य

असा माथेफिरू प्रकार गेली ३० वर्षे सर्व हिन्दुस्थानभर चालला आहे. कोणाचा कोणाशी मेळ नाहीं. कोणाचा पायपोस कोणाच्या पायात नाही. सर्व चळवळींना एकतंत्री शिस्तीत नियंत्रण करणारी शक्तीच मुळी जेथे निर्माण झालेली नाही किंवा केलेली नाही, तेथे हव्या त्या भोजनभाऊने उठावे आणि आपल्या राहत्या खुराड्यात ममता संघ थापावे, असा हलकट पोरकटपणा हेच सध्याचे `राष्ट्रीय` चैतन्य आहे. सर्व चळवळींचा धुमाकूळ मुंबई-पुण्यासारख्या शहरांत. वृत्तपत्रांची पैदास आणि

मागतां येइ ना भीक तर एडिटरकी शीक

एवढ्याच पुण्याईच्या पुण्यश्लोक पाप्यांच्या पितरांची एडिटरी मुत्सद्देगिरी फक्त शहरात. खेड्यांची आणि खेडवळांची आठवण चुकूनसुद्धा आजपर्यंत कोणाला झाली नाही. त्यांचे ज्ञानच कोणाला नाही. खेडवळ शेतकरी म्हणजे शूद्र. शूद्रासारख्या क्षुद्राची पर्वा ब्राह्मणादि पांढरपेश्या ज्ञानेश्वरांनी काय म्हणून बाळगावी? वृत्तपत्री कालमांच्या खर्डेघाशीने ब्रिटिश सरकारला वंगविण्याचा चंग बांधणाऱ्या शहरी बृहस्पतीना नांगरगट्ट्या शेतकऱ्यांच्या संघशक्तीच्या पाठबळाची काय म्हणून जरूर असावी?

सर्व राष्ट्राच्या प्रतिनिधित्वाच्या मळवटाने मिरविणाऱ्या नॅशनल काँग्रेसला जर गेल्या ४५ वर्षांत शेतकऱ्यांच्या सुखदुःखाचा सुका ओला ढेकर आला नाही, तर काँग्रेसच्या नावावर हवा तो शहरी धुडगूस घालून फण्डगुण्डीच्या पुण्याईवर जगणाऱ्या शहरी जळवांनी शेतकऱ्यांची `शूद्र` म्हणून हेटाळणी केली, तर त्यात आश्चर्य मानण्याचे कारण नाही. पण आता शेतकऱ्याच्या शेतकीला ऊर्ध्व लागल्यामुळे, आणि शहरी शहाण्यांच्या पोटापर्यंत पोटाच्या बण्डाच्या आगीची झळ पोचल्यामुळे त्यांच्या

पांढऱ्या डोळ्यांच्या पंढरीची यात्रा

आता खेड्यापाड्यांकडे वळू लागली आहे. शूद्र किंवा क्षुद्र समजल्या गेलेल्या शेतकरी, कामगार, मजूर, हमाल, पाटीवाला, काय वाटेल ते नाव द्या, या लोकांच्या संघशक्तीने आपापली हत्यारे खाली ठेवताच, त्यांच्या संपाच्या झंजावाताने शहरी शहाण्यांचे शहरी अस्तित्व कसे क्षुद्र ठरते, याचेहि दाखले आता शहरोशहरी हरहमेश प्रत्ययाला येत आहेत. शहरांच्या शहरी भपक्याचा मूळ उगम शेतकऱ्याच्या नांगराच्या फाळात आहे, ही जाणीव काँग्रेसी देशभक्तांना आता थोडथोडी होऊ लागली आहे; आणि कित्येक बेरोजगार दे भ सध्या खेडी आणि खेडेवळ शेतकरी काबीज करण्यासाठी दौऱ्यावर सारखे फिरत असतात. ब्राह्मणेतर चळवळीने थेट खेड्यांच्या मुळाला हात घालून महाराष्ट्रातला अखिल शेतकरी वर्ग गदगदा हालविल्यामुळे, पांढरपेशा भट भटेतर काँग्रेसी वारकऱ्यांच्या मोहजाळात शेतकरी मुळीच सापडत नाहीत; उलट,

खेड्यापाड्यात दे भ भटांना झाडू

मिळतो, अशी स्पष्ट कबुली बापट नावाच्या एका निस्सीम टिळकभगताने नुकतीच `केसरी`तून दिल्याचे पुष्कळांच्या स्मरणात असेल. ब्राम्हणेतर चळवळीला विरोध करण्यातच ब्राम्हण्याची शेखी मिरविणाऱ्या इरसाल पुणेरी भटांचा हा अनुभव, भटाळलेल्या भटेतरांनी- डोक्यात मेंदू शिल्लक असेल तर विचार करण्यासारखा आहे. महाराष्ट्राच्या जागृतीसाठी ब्राम्हणेतर चळवळीचीहि आवश्यकता होती, अशा अर्थाचे उद्गार बरेच विवेकी ब्राम्हणहि आता निःसंकोच काढू लागले आहेत. 

ब्राम्हणेतर चळवळीत कितीहि दोष असले, आणि कोणत्या चळवळीत दोष नसतात? आणि तिच्या पुढाऱ्यांच्या हातून कितीहि चुका झालेल्या असल्या - काँग्रेसने `हिमालयन ब्लण्डर्स` केलेल्या आहेत, - तरी खेडवळ शेतकरी आणि ब्राम्हणेतर चळवळ यांचा परस्पर संबंध, देह आणि आत्मा यासारखा आहे. या चळवळीनेच शेतकऱ्याच्या महिरलेल्या आणि बावरलेल्या वृत्तीत आत्मोद्धाराचे चैतन्य खेळवून त्याला आत्मीयत्वाची चटक लावली.

शेतकऱ्याला ब्राम्हणेतर चळवळीशिवाय दुसरा परमेश्वर नाही.

या चळवळीशी बेइमान होऊन, शेटजी, भटजींनी उफललेल्या दुसऱ्या कोणत्याहि चळवळीच्या पचनी जर महाराष्ट्रातला शेतकरी पडेल, तर त्याच्या अधःपाताला परमेश्वरसुद्धा जर परमेश्वर कोठे असेल तर- थोपवू शकणार नाही. चरख्याच्या पुण्याईवर स्वराज्य कमविणाऱ्या महात्मा गांधीनाहि जेथे ब्राम्हणेतर चळवळीची नालिस्ती करायचा मोह आवरला नाही, तेथे त्यांचे शागीर्द वल्लभभाई पुणेरी भटांच्या गळ्यात गळा घालून

"मी शेतकऱ्यांचा `भंगी` आहे"

म्हणून लॅण्ड लीगचे कितीहि फार्स करू लागले, तरी या नाटकी लोकांच्या दंगलीला महाराष्ट्रीय शेतकऱ्यांनी बळी पडणे, म्हणजे वस्तऱ्याने गळा कापून आपला आत्मघात करून घेण्यासारखे आहे. महाराष्ट्र महाट्यांचा आहे. महाठ्यांचा महाराष्ट्र, इंग्रजांचा समगोत्री आणि समव्यवसायी जो गुजराथ, त्या गुजराथ्याचे पुढारपण केव्हाहि मान्य करणार नाही. प्रांतिक विभागण्या करण्यात तागडीतुकाप्पा गुजराथ्यांची शिवाजीच्या महाराष्ट्राबरोबर मोट बांधण्यात ब्रिटिश बनिया कंपनीची झालेली चूक सुधारण्याचे महाराष्ट्राला मुळीच कारण नाही. महाराष्ट्राचा मऱ्हाठा घीशक्करखाऊ गुजराथ्याचा अनुयायी बनणार? शिवाजीचा मराठा शेतकरी, रण-छोड-रायजी (युद्धाचे क्षेत्र सोडून पळून जाणाऱ्या) सारख्या आणि तुपाचा शिरा खाणाऱ्या देवाच्या भगताचा भगत बनणार? भांडवलशाहीचा पुरस्कर्ता म्हणून गुजराथेतल्या शेतकऱ्यांनी ज्याचा खून पाडला, त्याच्या भावावर शिवाजीचा मराठा शेतकरी विश्वास ठेवणार?

इतका बेशरमपणा मराठी शेतकरी खास करणार नाही.

शेतकरी म्हटला की तो एकजात; मग तो गुजराथी असो, माळवी किरसाण असो, किंवा मऱ्हाठी घाटी, कोकण्या असो. पण त्यांच्या अखिल भारतीय संघटनेचा शिस्तवार पाया घालताना, भाषावार प्रांतिक संघ केल्याशिवाय आज गत्यंतरच नाही. महाराष्ट्राच्या शेतकऱ्यांच्या आत्मप्रबोधनाचे प्रयत्न करणाऱ्या ब्राम्हणेतर चळवळीला मूठमाती देण्यासाठी आणि तिच्या पुढाऱ्यांना सरकारच्या आणि जनतेच्या अवकृपेला पात्र ठरविण्यासाठी, ज्या ज्या पांढरपेश्या भट, भटेतरादि बाण्डगुळ्या समाजांनी आजपर्यंत भीमप्रयत्न केले, त्यांच्या सरडेशाही रंगपालटीला महाठी शेतकन्यांनी केव्हाहि भुरळता कामा नये. पुण्याच्या ज्या टिळकी भट भटेतरांनी

धनवडे प्रकरणाचा पराचा कावळा

करून, कोल्हापूरच्या छत्रपतीपासून तो थेट टांगेवाल्या म्हादबा पांडवापर्यंत सर्वांना `सावरकर` बनविण्याचा खास डेप्युटेशननी प्रयत्नेला त्याच केळकरांच्या निशाणाखाली लॅण्डलीगचे `कलीग` (सहकारी) म्हणून मिरविण्यास धाधावलेल्या ब्राम्हणेतरी बृहस्पतीना जनाची नसली तरी मनाची तरी लाज किती शिल्लक असेल, याचीच शंका आहे. राष्ट्रकार्य अभेदाने करावे, हे सूत्र ब्राम्हणेतराना शिकवायला भटांची जरूर नाही. अभेद काय, भेद काय, आम्हाला सगळे समजते. 

स्वदेशाभिमान भटानाच काय तो ठावा, आणि भटे तर कधीच गेले नाहीत त्या गावा, असाहि प्रश्न नाही. पण भटांच्या पगडीपालटाची हमी जेथे ब्रम्हदेवहि घेऊ शकत नाही, तेथे शेतकऱ्यांनी त्यांच्याशी सहकार्य करताना आणि त्यांचे कोणत्याहि बऱ्या-वाईट कार्यात पुढारपण पत्करताना, दहाच्या ऐवजी शंभर अंक मोजावे. वाटेल तर जगाचा किंवा आपला अंत होईपर्यंत अंकच मोजीत राहावे. निदान उजळणी तरी तोंडपाठ होईल; पण पुणेरी टायपाच्या भटांच्या संसर्गाने अखेर तोंडफाट झाल्याशिवाय मात्र खास राहणार नाही.

शेतकऱ्यांच्या जागृतीचे विशेष अभिनंदनीय कार्य बजावलेली `ब्राम्हणेतर चळवळ` आज बर्फाप्रमाणे विजून गेलेली आहे. तिच्या पूर्वीच्या जलालपणावर शेकडो झब्बूनी आपल्या स्वार्थाचे पापड भाजले आणि आजही उरल्यासुरल्या उष्णतेवर बरेच ब्राम्हणेतर प्राणी आपल्या नकली पुढारपणाचे फाटके कपडे वाळवीत बसले आहेत. ब्राम्हणेतरी मुखपत्रे आणि पुच्छपत्रे जुन्या विधानांचीच लक्तरे सध्या धूत बसलेली दिसतात. नवा विचार, नवा कार्यक्रम, नवी धडाडी, संघटनेची नवीन योजना, कोठेच काही नाही. सगळे रेम्येडोक्ये जुनी फाटकी खरडीच घोटाळीत बसले आहेत. शाहकालीन बहुतेक तरुण पदवीधर मराठे पुढारी कोल्हापूर इंदोर बडोद्यासारख्या मराठी संस्थानांच्या चांदीच्या तोबऱ्यात घुसले. काही मराठेतर उरले ते `मराठेतर` चळवळीच्या विवंचनेत. फक्त एखादे इलेक्शन आले की तेवढ्यापुरती पुढाऱ्यांची पैदास आणि बोंबाबोंब; यापलीकडे ब्राम्हणेतर पक्षाचा सध्या काहीच कार्यक्रम किंवा चळवळ नाही. केवळ साठवणीच्या पाण्याचे शेवाळलेले डबके!

या डबक्यातली सगळी शेवाळं, चिखलांचे गोळे, फत्तर मुरमाच्या कपऱ्या, नासकी सडकी लाकडे वगैरे अडगळ साफ उचकून काढणारी आणि घाणेरडे पाणी उपसून काढून मूळ झऱ्याच्या स्वच्छ जिवंत पाण्याने हौद भरून टाकणारी एक नव्या कार्यक्रमाची जोरदार योजना श्रीयुत जवळकर यांनी नुकतीच ब्राम्हणेतर पक्षापुढे ठेविली आहे.

जवळकरांचा जोरदार पम्प

एकाद्या ठिकाणी लागला म्हणजे मग तो कोणकोणाची उचकाउचकी आणि उपसाउपशी करील, याचा नेम नाही. ही गोष्ट ब्राम्हणेतर चळवळीच्या वैरी ब्राम्हणांप्रमाणेच अनेक ब्राम्हणेतर झब्बूंच्याहि चांगली परिचयाची आहे. मायर्सच्या सुप्रसिद्ध पंपाप्रमाणेच जवळकरांच्या पंपाचा एकदा झपाटात चालू झाला की शेकडो नकली दे भ वर आणि भटेतरी झब्बूंवर "Take off your Hat" पगडी फेटा टोपी उठाव करण्याचाच प्रसंग येतो. श्रीयुत दिनकरराव जवळकर हे ब्राम्हणेतर कंपूतले लहानातले लहान आणि तरुणातले तरुण शिंगरू आहे. त्यामुळे, वयाने, कामगिरीने आणि प्रसिद्धीने जरठ ऊर्फ वृद्ध असलेल्या पुष्कळ पंचकल्याणी अबलक घोड्यांना या शिंगराने त्यांच्यावर केलेली मात सहसा सहन होत नाही.

पांढऱ्या काळ्या केसांचा सवतिमत्सर

जगाच्या अंतापर्यंत लोकविश्रुत आणि लोकमान्यच राहणार. मात्र या छोट्या शिंगराने आपल्या तारुण्यप्राप्त तडफीच्या वाग्लेखन टापांनी प्रतिस्पर्ध्याची जितकी अभिमन्यूप्रमाणे तुफानी दाणादाण उडविलेली आहे. तितकी ब्राम्हणेतर छावणीतल्या एकाहि भीष्म, द्रोणाने आपल्या लांबलचक आयुष्यात एकदाहि उडविल्याचा दाखला नाही. 

श्रीयुत जवळकर तरुण आहेत. तारुण्याचे निसर्गसिद्ध सर्व गुणदोष त्यांच्या अंगी आहेत. ते विद्यावान् विद्वान् पदवीधर नसले, तरी पदवीधर विद्वानांच्या अंगी सहसा न सापडणारी बुद्धीची कुशाग्रता आणि हवा तो विषय आमूलाग्र चटकन् आकलन करण्याची ग्रहणक्षमता, हाच जवळकरांच्या प्रकृतीचा आणि प्रवृत्तीचा विशेष आहे. ते साधू, संत, गोसावी किंवा फकीर नाहीत; ते उघड उघड संसारी आहेत. अर्थात् संसारी वृत्तीच्या पिण्डाला चिकटणाऱ्या सर्व स्वार्थापासून ते अलिप्त असण्याचा संभवच नाही. ज्या अर्थी ते उमलते जवान आहेत, त्या अर्थी तारुण्याला साजेशोभेशा छानछोकी डामडौल आणि उच्छृंखलपणा या गोष्टी त्यांनी आताच जर अंगाळल्या तोंडाळल्या नाहीत, तर काय रावबहादूर बोल्यांइतके म्हातारपण झाल्यावर त्या नुसत्या बोलाव्या?

जवळकर पिढीजात शेतकरी

असून, त्यांचा शेवटचा शेतीचा तुकडा सन १९२५ सालीच गुजर सावकाराच्या भक्ष्यस्थानी पडला. चोराच्या आळंदीचे हे मराठे पाटील. मराठशाहीच्या काळात क्रान्तीच्या तलवारीचा यांच्या पूर्वजांचा फासा जर अंदाजाप्रमाणे हुकमी पडता, तर `चोराची आळंदी` आज `सावाची आळंदी` बनून, जवळकर पाटिलांची जहागिरी म्हणून मिरवली असती! सावकारी फासात मान अडकलेल्या गरीब शेतकरी पाटलाच्या पोराला कसली शाळा न् कसले शिक्षण? 

जगाच्या व्यवहाराशाळेतच जवळकरांचे सारे शिक्षण झाले. त्यांच्या विचार-उच्चार-आचाराची घडणी कठोर परिस्थितीच्या घणांच्या धावांनीच घडविलेली असल्यामुळे, जवळकरांच्या कोणत्याहि योजनेतला हेमगर्भाचा एकच वळसा, वयोवृद्ध ज्ञानवृद्ध पुढाऱ्यांच्या काढ्या निकाढ्यांपेक्षा, विशेष हुकमी आणि रामबाण ठरतो. विचाराने कोणतेहि कार्य-मगते आइस्क्रीमी विवेकवंतांच्या दृष्टीने विधायक असो वा विघातक असो-एकदा हाती घेतले की, मग त्यात 

तळमळत्या हृदयाची जळती कळकळ

ओतून ते तडीला न्यायचे, मग असे करताना शेंडी तुटो या पारंबी तुटो, , त्याची पर्चा करायची नाही. एवढ्याच भांडवलावर जवळकरांचा जवळकरपणा महाराष्ट्राला परिचित झालेला आहे. अनेक दुवाचार्य पुढाऱ्यांच्या तांगडीत जवळकर कितीहि हलके ठरत असले, तरी

जवळकरी मोठेपणा भटांनी वाढविला

असल्यामुळे, निदान भटाळलेल्या भटेतरानी तरी जवळकर आणि त्यांच्या विविध चळवळी यांना शुद्र लेखन, आपल्या ब्राम्हण गुरुमावलीच्या अनंत `धनवडी` यातायातींना क्षुद्र ठरविण्याचा क्षुद्रपणा न दाखविण्यातच मुठीची किंमत झाकल्या सव्वालाख राहील. जवळकरांचे आद्यकल्पनाचातुर्य (Originality) नावाजण्यासारखे आहे. पण त्यांना सहकारी लायक मित्र निवडण्याची अक्कलच नेमकी कमी असल्यामुळे, त्यांच्या पुष्कळ लोकहितवादी कल्पना जन्मताच थोड्या दिवसांनी मरतात. हा शेरा दुसऱ्याहि रीतीने असा मांडता येईल की, अनुकूल देशकालाच्या जन्मापूर्वीच जवळकरांच्या कल्पना जन्मास येतात. याचे उदाहरण म्हणजे

पुणे शिवाजी मराठा मिशन

हे होय. जगातल्या कोणत्याहि मनुष्याला अल्प विधीने `मराठा` जातीत समाविष्ट करून घ्यायचा, हे या मिशनचे ध्येय होते. हे मिशन पद्धतशीर चालू होते, तर शुद्धी संघटनांच्या चळवळीचा प्रश्न फार सुटसुटीत सुटला असता. पण नवकोट नारायण तुकोजीराव होळकराच्या अमेरिकन बायडीला हळद-भंडारा चोपडून `शुद्ध मराठीण` बनविण्यास धाधाबलेल्या मराठा पुढाऱ्यांनीच शिवाजी मिशनची मात्र भ्रूणहत्या करून, जवळकरांच्या कल्पनेला बांझोटी ठरविली. सहकारी लायक मित्रांची निवड करण्याची कसोटी जर जवळकरांना कधी साधली, तर भविष्यकाळी ते शेतकरी स्वराज्य कल्पनेला अभिनंदनीय मूर्त स्वरूप आणतील, यात मुळीच शंका नाही.

`शेतकरी पक्षा`चा नुसता आवाज वातावरणात प्रसृत होताच, विलायती डोके, हे विलायती डोके` असा मुंबईच्या एका मटण्या भटाने पुकारा केला. त्याला कोणी झाला तरी पोरसवदाच मानतो. पण ब्राम्हणतरांतीलच काही भीष्म, द्रोणानी पुढचा मागचा काहीच विचार न करता,

जवळकर लालभडक कम्युनिष्ट

म्हणून आषाढातच फाल्गुन उरकून घ्यावा, ही विवेकच्युति विचार करण्यासारखी आहे. ‘कम्युनिष्ट` ही सरकारी शिक्क्याची नवीन दगलबाज (Diplomatic) शिवी जन्माला आली, म्हणून तिचा पहिलाच प्रयोग करून पाहण्याची ही जर निवळ हौस असेल; किंवा तीन शतके हीन स्थानाच्या पिण्ड प्रकृतीचा चिकित्सक अभ्यास करणाऱ्या ब्रिटिश नोकरशाहीच्या मुत्सद्देगिरीच्या ताकातले हे अभिनव नवनीत लागते तरी कसे, इतक्याच मजलीची जर ही जिज्ञासा असेल; अथवा मायबापाने केले टुर्र म्हणून पोरानी केले टुर्र, एवढी माकडी नक्कलच यात असेल, तर झालेल्या प्रकाराला ‘उं:` या अक्षराच्या लांबीरुंदीचे थडगे पुरे आहे.

`ब्राम्हणेतर` चळवळ खास शेतकऱ्यांसाठी, परंतु `ब्राम्हणेतर` नावात मात्र सगळा क्षात्र घोटाळा! या घोटाळ्यामुळेच आजपर्यंत ध्येयाची निश्चिति कोणालाच नीट ठरवता आली नाही आणि आजतर हवा तो लफंगा `ब्राम्हणेतर` शब्दाचा हवा तो अर्थ बसवून, वाटेल तो स्वार्थसाधू धुडगूस घालीत बसलेला आहे. या बेबंदशाहीला यापूर्वीच कोणीतरी पायबंद लावणे जरुरीचे होते. पुढारी जर थंडगार पडले, तर त्यांना उचलून देऊन नवीन पुढारमंडळ निवडण्याचा अधिकार अनुयायांचा असतो; परंतु आमच्या शेतकऱ्यांची इतकी तयार झालेली नसल्यामुळेच,

शेंदूर फासून येईल तो म्हसोबा

ते निमूटपणे मान्य करीत असतात. पुढाऱ्यांच्या हलगर्जीपणामुळे चळवळीत जर राम उरला नसेल, तर पुढाऱ्यांना रामराम ठोकून चळवळीत राम तरी आणला पाहिजे, अथवा चळवळीलाच राम तरी म्हणायला लावले पाहिजे; याशिवाय अनुयायांना तिसरा मार्गच नाही. `ब्राम्हणेतर पक्ष सुधारा नाहीतर मरा` (Mend or end) असा सडेतोड सवाल श्रीयुत जवळकरांनी पक्षाच्या पुढाऱ्यांपुढे टाकण्यात लक्षावधि शेतकऱ्यांच्या बतीने वकिली केली आहे. 

शेतकऱ्यांना बोलता येत नाही; म्हणून शेतकरी पिण्डाचे जवळकर त्यांच्यासाठी बोलत आहेत. जवळकरी योजना निर्दोष नाही; पण तिच्यात जोम आहे, कार्यक्रमाची नवी धडाडी आहे आणि भावी शेतकरी स्वराज्याच्या कल्पनेचे अमर्त्य तत्त्व त्यात धमधमत आहे. योजनेचा बरावाईटपणा व्यक्तीकडे पाहून ठरविणे मूर्खपणाचे आहे.

बालादपि सुभाषितं ग्राह्यम्

न्यायाने जवळकरांचे अल्पवय दृष्टिआड करून, त्यांच्या योजनेतील तत्त्वांचा भारदस्तपणा व दूरवर पोहचणारे परिणामच विचारात घेणे अगत्याचे आहे. मायबाप सरकार काय म्हणते; नोकरशाहीच्या डोळ्यांवर सध्या कोणत्या रंगाचा चश्मा चढला आहे; लोकमान्यता आणि राजमान्यता या दोनहि टेबलांवर माझे बस्तान नीट बसेल की नाही; `मुणशिपाल्टी` आणि `कोणशीळ`ला मी मुकलो किंवा हुकलो, तर गावात माझी किंमत किती गंडे चढेल उतरेल, असल्या विचारांचा विवेकसिंधु ढवळणाऱ्या ढवळ्यापवळ्याची झब्बुशाही पहिल्याच सलामीला नेस्तनाबूद करणाऱ्या जवळकरी योजनेचे विरोधक कोण कोण आहेत, तिकडे शेतकऱ्यांनी नीट लक्ष दिल्यास, त्यांना आपल्या

शत्रू मित्रांची पारख

डोके न खाजविताहि लवकरच करता येईल. जवळकरांची शेतकरी पक्षाची योजना गेल्या २-३ वर्षांच्या त्यांच्या विचारविनिमयाचा आणि आंदोलनाचा परिपाक आहे. मी पुण्यास असताना या विषयावर माझ्याबरोबर त्यांनी अनेक वेळा खल केलेला आहे. कोणतीहि सुधारणा घडवून आणावयाची तर तेवढ्यासाठी परदेशी चळवळीची किवा तत्त्वांची नुसती नाटकी नक्कल न करता, हिन्दी समाजांच्या पिण्डप्रकृतीचा खोलवर विचार करून, ती त्यांना सहजपणे कोणत्या रीतिरूपात उत्क्रान्त करता येईल; उत्क्रान्तीच्या मार्गातले आणि निकटचे प्रतिस्पर्धी कोण आणि अडचणी कोणत्या; आणि त्या दूर करण्याचे अथवा कायम चेचण्याचे उपाय कोणते; इत्यादि साधकबाधक गोष्टींचा दूरवर विचार करूनच जवळकर आपल्या योजनेने ब्राम्हणेतर पक्षाच्या गारठलेल्या देहात नवचैतन्याचा उबारा आणण्याचा प्रयत्न करीत आहेत.

हिन्दी शेतकरी `भाकरी भाकरी` करून मरत असता, इंग्रेज सरकारच्या कारकुण्ड्या कारखान्यात `चाकरी चाकरी` म्हणून शंखध्वनि करणाऱ्या `बामनेतरी` शंखांच्या मूर्खपणाला पायबंद ठोकायला शेतकरी स्वतःच सर्वसमर्थ व्हावा, आणि शेतकऱ्याचा उद्धार सामाजिक, धार्मिक किंवा राजकारणी सुधारणेच्या फोल ठरलेल्या बोलात नसून

अर्धी भाकरी दरएकाला। नंतर श्रीमंता पोळी ।। 

असल्या आर्थिक क्रांतीच्या चकमकीत आहे, हे अखिल भारतीय शेतकऱ्यांना सूर्यप्रकाशाइतके स्पष्ट दिसावे, एवढीच जवळकरी योजनेची मुख्य विवंचना आहे. हिन्दुस्थानचा शेतकरी आपल्या पिढीजात नांगराला पारखा होऊ नये, मातीतून सोने काढणारा हा जगप्रसिद्ध हिन्दी किमयागार शेतीला मुकून मजुरीच्या मोहाने मायदेशाला मुकू नये; आणि `शेतकरी सुखी तर राष्ट्र सुखी` ही गोल्डस्मिथची उक्ती प्रत्यक्ष वस्तुस्थितीत उतरून, या शेतकीप्रधान भरतखण्डाचे स्वराज्य शेतकऱ्यांच्या खास हुकमतीनेच चालावे, यापेक्षा अन्य कसलाहि कटाक्ष जवळकरी योजनेत दृग्गोचर होत नाही.

गोम्याचे अमृत सोम्याला विष

ठरत असते, हा मानवी स्वभावाचा धर्मच आहे. शेतकऱ्याला आरपार पोखरून त्याचा खोका बनविणाऱ्या लहानमोठ्या खास देशी जळवांची सांगड, त्याच्या चंद्रमौळी झोपडीत नित्य घुसणाऱ्या पंचांगपण्डित जोशी पाटील कुलकर्ण्यापासून तों त्याच्या भाईबंध पुरुष बायकांना गिरण्यांच्या व कारखान्यांच्या मजुरीत मळणाऱ्या भांडवल्यांपर्यंत, एकसारखी बिनतोड लागलेली आहे. त्याच्या गळ्याला लागलेल्या

सावकारी फासाचे धागेदोरे

उकलण्याचे एखादे कमिशन सरकारनेच नेमून पाहावे, म्हणजे त्यात कोणकोणत्या वर्गाचे वीरपीर असतात, त्याचा तेव्हाच छडा लागेल. मारवाडी, गुजर, पठाण आणि ब्राम्हण हे तर उघडउघड सावकारांचे कर्मयोगी. हवेप्रमाणे त्यांचा संचार सर्वत्र असतोच. पण या महात्म्यांशिवाय शेकडो भट, भटेतर वकील, मामलतदार, मुनसफ, सबरजिष्ट्रार, पाटील, तलाठी इत्यादि बाण्डगुळ्या मध्यम वर्गाचे प्राणीसुद्धा शेतकऱ्यांवर चरताना आढळतील. खुद्द ब्राम्हणेतर पक्षाच्या पुढाऱ्यांच्या फलटणीतहि शेतकऱ्यांच्या सावकारीवर जगणाऱ्या भांडवलशाही श्रीमंत जळवा अनेक आहेत. जवळकरी योजनेच्या

पम्पाच्या सोसाट्याचा पहिला सपाटा

सावकारशाहीच्या उच्चाटनावरच आघात करणारा असल्यामुळे, केवळ श्रीमंतीच्या उबाऱ्यावर पुढारपणाच्या स्थानमाहात्म्याला चटावलेल्या ब्राम्हणेतरी झब्बूंची दाणादाण उडाली असल्यास नवल नाही. असल्या बऱ्याच झब्बूंचा ऋणानुबंध आणि सार्वजनिक अस्तित्व माबाप नोकरशाहीच्या कृपाकटाक्षात, नाकातल्या नथीप्रमाणे, अडकलेले असल्याने, त्यांच्या स्वार्थावर जवळकरी योजनेचे रखरखीत निखारे पडल्याबरोबर उडणाऱ्या त्यांच्या भांडवल्या संतापाच्या भडक्याचे भाषांतर राजद्रोह, कम्युनिझम, बोलशेविझम किंवा आणखी कसल्या तरी मसण्याजवऱ्या `झम`मध्ये करण्याविषयी सरकारला चिथावण्याचेहि प्रयत्न होतील. असल्या प्रयत्नांत भिक्षुकशाहीचा भट पिण्डप्रवीण असल्यामुळे, लत्ताबाज भट आणि मत्ताबाज भटेतर भांडवल्यो ह्यांच्या गंगा, यमुनेचा संगम केव्हा तरी कोठल्या तरी प्रयागावर झाल्याशिवाय राहणार नाही.

उद्धरेत् आत्मनात्मानम्

स्वतःचा उद्धार स्वतःच करून घ्यावा लागतो. शेती जर राष्ट्राचा प्राण, तर शेतकरी त्या राष्ट्राचा स्वराज्य-सूत्रधार झालाच पाहिजे. “तेली तांबोळी शेतकऱ्यांना कौन्सिलात जाऊन काय नांगर हाकायचे आहेत?” अशी खेडवळ शेतकऱ्यांची अपमानकारक टिंगल करणाऱ्या टिळकांचे बडवेसुद्धा आज “होमरूल लीगपेक्षा लॅण्डलीग बरी" म्हणून नाटकी कबुल्या देत आहेत. सर्वसमर्थ आणि सर्वभक्षक काळाने `हस्तिनापुरच्या साम्राज्यसत्तेची सूत्रे खेळविणारा पटाईत खेळाडू कोण?` असा प्रश्न हिन्दुस्थानापुढे टाकून, अनेक प्रबुद्ध हिन्दू आणि मुसलमान समाजांच्या परीक्षा घेतल्या आहेत. त्यात सगळे समाज नापास झाले.

दिल्लीच्या सार्वभौमत्वाच्या किल्ल्या वैदिक हिन्दु, बौद्ध हिन्दु, काबुल्ये पठाण, कंदाहारी मोगल, आणि कडवे रजपूत ह्यांच्या हाती देऊन पाहिल्या. त्यांनी आपली नालायकी सिद्ध केली. दक्षिणेतल्या महाठ्याना आणि चित्पावनांसारख्या अवचित ब्राम्हणांनाहि साम्राज्य प्राप्तीच्या वाटेवर उभे केले. त्यांनीहि त्या संधीचा

डुकरांपुढे मोत्यांची रास

असा दुरुपयोग केला. हिन्दी समाज नापास झाल्यावर, सातासमुद्रा पलीकडच्या जंबुद्वीपस्थ गोऱ्या महादेवांची दिल्लीच्या तख्तावर योजना झाली. गेल्या शंभर वर्षांत त्यांनी आपल्या कदरबाज एकसूत्री राजदण्डाचा अंमल आसेतुहिमाचल बसवून, राजकारणापुरता सबंध हिन्दुस्थान जरी साखळी-सखल केला असला, तरी त्यांच्या नंदीच्या नोकरशाहीच्या मदांध वर्तनाने राजदण्डाच्या पूर्वीच्या झिलईला अलीकडे बराच गंज चढलेला आहे. विशेषतः प्रगमनशील काळाच्या अखंड प्रवाहात पूर्वीच्या राजेशाहीच्या (Monarchy) कल्पना आणि त्याविषयीचा जनतेचा आदर आज साफ नष्ट होऊन, त्याची जागा लोकशाहीच्या (Democracy) नव्या कल्पनेने पटकावली आहे. हिन्दुस्थानाच्या पिण्डाला झोंबलेल्या राजेशाहीच्या व्यक्तिमाहात्म्याचे बण्ड मोडून, त्या ठिकाणी समष्टीप्रधान लोकशाहीचे दणदणीत बीजारोपण करण्याचे श्रेय इंग्रेजी भाषा आणि इंग्रजी सत्ता ह्यांनाच दिले पाहिजे. हिन्दुस्थानाच्या राष्ट्रीय आत्मशुद्धीसाठी इंग्रेजी सत्तेचीच जरूर होती आणि आजला ती आहेहि इंग्रेजांच्या निकट सांनिध्यामुळेच भरतखण्डाच्या शेकडो

राष्ट्रीय पातकांवर शोधन प्रकाश

पडला, स्वदेशी व परदेशी शत्रू मित्रांचा परिचय झाला आणि विशेष महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे लोकशाहीचे साध्य साधण्यासाठी समाजकारणी, राजकारणी आणि आर्थिक बण्डे पद्धतशीर कशी करावी, याचे शिस्तीचे शिक्षण हिन्दुस्थानात इंग्रेजी राजसत्तेनेच प्रथम प्रचलित केले. हिन्दुस्थानाच्या जीवनात सध्या जो क्रान्तीचा खळबळाट उडाला आहे, त्याचे मूळ ब्रिटिश गुरुमावलीच्या लोकशाही गायत्री मंत्रातच सापडणारे आहे. या मंत्राच्या पुरश्चरणाच्या सिद्धीविरुद्ध

नोकरशाही नंदीचा विरोधी थैथयाट

पूर्वी कितीहि झाला आणि सध्याहि चालू असला, तरी गेल्या २० वर्षांत हिन्दी लोकशाहीने इंग्रेजी नोकरशाहीची बरीच सत्ता हस्तगत करून, तिच्या रावणी अरेरावीला पायचेडी ठोकली आहे. भावी हिन्दवी स्वराज्याची रूपरेषा आणि स्वरूप कसे असेल, हा भविष्यकाळाचा प्रश्न भविष्यकाळ सोडवील. सध्या राज्यकारभाराच्या यंत्राची नवीन मांडणी करणाऱ्या

राजकीय सुधारणांच्या हप्त्यांची पर्वणी 

आलेली आहे. सध्या जेवढे राजकारणी हक्क हिन्दुस्थानाला मिळालेले आहेत, तेवढे सगळे मध्यमवर्ग्या सुशिक्षित बाण्डगुळ्यांतील कजेदलाल वकील, भिक्षुकशाहीचे भट आणि भांडवलशाहीचे पित्ते यांनी बळकावलेले आहेत. निवडणुकीच्या हंगामात शेतकऱ्यांच्या पायांवर पगड्या लोळवून जरी हे त्यांच्या मतांची याचना करतात आणि अखेर शेतकऱ्यांच्याच मतांनी कौन्सिलर मिनिस्टर बनतात, तरी शेतकऱ्यांच्या पक्षाची कदरबाज संघटना उभ्या हिन्दुस्थानात कोठेहि नसल्यामुळे, हाती आलेल्या अधिकारांची अंमलबजावणी करताना, या झब्बूंना शेतकऱ्यांची कसलीच पर्वा राहात नाही आणि त्यांचे कान पकडण्याची शेतकऱ्यांजवळ काही शक्तीही नसते.

मताला शेतकरी, सत्तेला झब्बू

असा प्रकार बोकाळला आहे. सगळेच झब्बू शहरी, बाण्डगुळ्ये आणि भांडवल्ये त्यांना आपल्या हितापुढे कशाचीहि पर्वा नसते. आजचे येथील ब्रिटिश राजकारण म्हणजे याच शेतकऱ्यांच्या वैऱ्यांची इलेक्शनी जहागीर होऊन बसले आहे. `शेतकऱ्यांचे कैवारी` म्हणून काही `ब्राम्हणेतर` पात्रे या मजलसीत घुसलेली असली, तरी त्यात एकदोन अपवाद सोडून बाकी श्रीमंत झोटिंग, बुरखेबाज भांडवल्ये आणि पढतमूर्ख यांचेच प्रमाण अधिक दिसून येते. अशात आणखी काही मराठे संस्थानिक आपापले पिते निवडणुकीच्या धामधुमीत खालसात पाठवून, शेतकऱ्यांची चाळवाचाळव आणि निष्कारण भुलभुलावणी करतात, ती वेगळीच. सर्व पापे पत्करली, पण कज्जेदलाल वकिलाचे पाप परवडत नाही. वकिलीचा धंदा मूलतः केवढाहि थोर आणि कितीहि सर्वस्पर्शी असला, तरी हिन्दी वकिलांच्या फलटणी, शेतकऱ्याच्या हिताच्या दृष्टीने, राजकारणात भाग घेण्यास सर्वस्वी नालायक आहेत.

जनतेने त्यांच्या पोटार्थी बाण्डगुळ्या डोक्यावर राजकारणाची जबाबदारी टाकणे अनर्थावह आहे. पूर्वी भोळसट जनता पदव्यांच्या झकाकीला बाचकत असे व त्यांचा त्यांना बाऊहि वाटत असे. पण पाश्चात्त्य बेदरकारी वृत्तीवर पोसलेले आजकालचे धंदेवाईक पोटार्थी वकील हे शुद्ध कज्जेदलाल असल्यामुळे, राजकारणासारखा महत्त्वाचा, शेतकऱ्यांच्या जगण्यामरण्याच्या जबाबदारीचा विषय त्यांच्या हाती निर्धास्त सोपवणे, बरेच धास्तीचे आहे. इतर धंद्यांपेक्षा वकिलीच्या धंद्यात थोडी अधिक स्वतंत्रता व फुरसद असते. त्यामुळे, रिकाम्या न्हाव्याच्या भिंतीच्या तुंबड्याप्रमाणे वकील लोकांनी

टेनिस बिझिकप्रमाणेच राजकारणी लेक्चरबाजी

हाती घेण्याचा धूमधडाका चालविलेला आहे. अस्सल मुत्सद्याची मुत्सदेगिरी आणि या कज्जेदलालांची तोंडपाटिलकी या दोनहि गोष्टींत गोऱ्या काळ्याचे अंतर आहे. पोट भरण्याचा ज्यांचा धंदाच मुळी बिनकाळजाचा, त्यांच्या हातून राजकारणी धकाधकीचे मामले किती काळजीने आणि सहृदयतेने चोखाळले जात असतील, याचा विचारवंतानी विचारच करावा. राजकारणी क्षेत्रात, भांडवल्यांच्या बरोबरीने कज्जेदलाल वकिलांचा भरंसाट सुळसुळाट माजल्यामुळे, सध्याचे हिन्दी राजकारण नाटकी बनले आहे. 

त्यात हृदयाची तळमळ नाही, बहुजनसमाजाच्या - अर्थात् शेतकऱ्यांच्या हिताची कळकळ नाही, काही नाही. पक्षपंथभेदाची युद्धे केवळ कज्जेदलाली आचरटपणानेच सर्वत्र चाललेली आहेत. शेतकऱ्याच्या रक्तावर जगणाऱ्या या नानाविध शहरी बाण्डगुळ्यांच्या धडपडी शेतकऱ्यांनी नीट लक्षात घेणे अत्यंत जरुरीचे आहे.

सध्याच्या भांडवलशाही आणि कज्जेदलाली राजकारणाला पायबंद लावण्यासाठी अखिल भरतखंडातला एकजात शेतकरी संघटित झाला पाहिजे. त्याने आपली एक नव्या चैतन्याची शक्तीच निर्माण केली पाहिजे. विद्यमान असलेले कोणतेहि पंथ आणि पक्ष त्याच्या उपयोगी पडणार नाहीत. सबंध हिन्दुस्थानचा शेतकरी अभेदाने एकवटला, तर त्याच्या संघटनेचा ब्रिटिश पार्लमेण्टावर जेवढा दणक्याचा दाब बसेल, तेवढा शहरी बाण्डगुळ्यांच्या तोंडाच्या वाफाऱ्याचा जगाच्या अंतापर्यंत बसणार नाही.

दिल्लीच्या किल्ल्यांचा जुडगा

खुळखुळविण्याचा या पुढचा योग भारतीय शेतकऱ्यांचा आहे. जे ब्रिटिश पार्लमेण्ट गेली अनेक शतके भांडवलशाही आणि सरदारशाहीची जन्मप्राप्त वतनी जहागीर होऊन बसले होते, तेच कुदळ्या मजुरांनी आणि नांगऱ्या शेतकऱ्यानी पूर्ण काबीज करून, इंग्लंडचा मजूर ब्रिटिश साम्राज्यसत्ताधारी जर बनू शकतो, तर तोच प्रयोग आमच्या हिन्दी शेतकऱ्यांना यशवंत करून दाखविता येणार नाही काय? अलबत् आलाच पाहिजे. शिस्तीची संघटना आणि ध्येयाची तळमळ इकडची दुनिया तिकडे करील. मग `शेतकऱ्यांचे स्वराज्य` ही आजची कल्पनासृष्टीतील घटना प्रत्यक्ष सृष्टीत अवतरलेली, प्रस्तुत लेखकाला पाहण्याचा योग न आला तरी परवडला! अलम दुनिया त्याच्या

नांगर चिन्हांकित राष्ट्रध्वजाला मुजरा करील.

`शेतकऱ्यांचे स्वराज्य!` कल्पना फार गोड. पण तिच्या साध्याचा मार्ग अनंत परिश्रमांच्या आणि प्रतिकारांच्या काट्याकुट्यांनी भरलेला आहे. शेतकरी पक्ष स्थापन करून, शेतकरी स्वराज्याचा मार्ग अखिल भरतखंडाला महाराष्ट्रातील

शिवाजीच्या मावळ्यांनी दाखवावा

अशी मनीषा श्रीयुत जवळकरांनी व्यक्त केली आहे. शेतकऱ्यांचा कैवारी म्हणविणाऱ्या ब्राम्हणेतर पक्षानेच या नवीन स्वराज्याचे नांगरी ध्वजारोपण करून स्वराज्यसंस्थापक शिवरायाचा हा नवावतार जगाला दाखवावा आणि ब्रिटिश-मजूर-मंत्रि-मण्डळाच्या तोडीस तोड आणि जोडीस जोड असे हिन्दवी शेतकरी मंत्रिमण्डळ हिन्दी पार्लमेण्टात बसवून,

सम्राट जॉर्ज बादशहांची महत्त्वाकांक्षा

याच देही याच डोळां त्यांना फलवती झालेली दाखवावी, या जवळकरी योजनेची किंमत भविष्यकाळानेच ठरविलेली बरी. भरतखंडाच्या उद्धाराचा हा प्रश्न ब्राम्हणेतर पक्षाने हाताळला नाही, तर त्याने आता जगण्यापेक्षा लवकर मरण्यातच अब्रूचा बचाव आहे. अखिल भारतीय शेतकरी पक्ष जन्माला आला पाहिजे, ही वातावरणात घुमत गेलेली कल्पना आता ठार मारणे शक्य नाही. तपशिलाचे आणि कार्यक्रमाच्या पद्धतीचे रंग हवे तितके बदला आणि ते बदलणारच! पण तत्त्वाचा मृत्यू काळाच्या काळाला करता येणार नाही. काळाच्या पोटी जन्मलेली कल्पना जर काळच खाऊ लागला, तर त्याला भट किंवा भाटी यापेक्षां अधिक महत्त्व कोण देणार? शेतकरी पक्षाची घटना, तत्त्वे आणि कार्यक्रम कसा असावा, याची चिकित्सा करणे, हा या पुस्तकाचा उद्देश नाही. शेतकऱ्यांच्या आधीव्याधी शेतकऱ्यांनाच उत्तम कळतात. त्या त्यांनी संघशक्तीच्या सर्वमान्य बळाने नष्ट करण्यासाठी कंबर कसली की पुढचे मार्ग आपोआप दिसू लागतात.

शेतकरी - स्वराज्याची हिन्दुस्थान वाट पाहत आहे

या कल्पनारम्य भावनेने विचारांत केलेली क्रान्ति विचारवंत राष्ट्रकार्यकर्त्यांपुढे मोकळ्या मनाने मांडली आहे. आता फक्त हिन्दुस्थानाच्या शेतकरी स्वराज्याच्या राष्ट्रीय निशाणाबद्दल माझे विचार व्यक्त करून मी या सप्तप्रकरणात्मक पुस्तकाची समाप्ती करणार.

राष्ट्रांची निशाणे व्यक्तीच्या लहरींतून निर्माण होत नसतात. त्यांच्या रंग, रूप आणि चिन्हांच्या मागे अभ्दुतरम्य क्रान्तीच्या झटापटींचा जाज्वल्य आणि चित्तवेधी इतिहास उभा असतो. राष्ट्रीय निशाणाप्रमाणेच राष्ट्रगीताची गोष्ट. `गॉड सेव्ह अवर ग्रेशस किंग` या इंग्रेजी राष्ट्रगीताचा नुसता सूर कानी पडताच, इंग्रेज आदमी आपोआप गंभीरपणाने चटकन् टोपी काढतो; आणि आमचे `वन्दे मातरम्` गीत मुलामुलींचा तांडा मोठमोठ्याने ओरडून गाऊ लागला तरी,

"अहो, राष्ट्र गीत हे उभे रहा."

असे आम्हाला टपली मारून कोणीतरी सांगितले म्हणजे मग आम्ही "काय शिंची पिडा ही!" या उद्गारांसह उभे राहतो. या दोन गीतांतल्या भावनेच्या भेदाचा कोणीतरी कधी विचार केला आहे काय? भगवा झेंडा या उद्गारात जी जादू भरली आहे, ती गांधीप्रणित चरखांकित `राष्ट्रीय` ब्रुव निशाणात काय आहे? `चरखा` म्हटला की महात्मा गांधीना ब्रम्हानंद होत असेल. पण व्यक्तीचा ब्रम्हानंद समष्टीत मुरण्यासारखा असा काय मोठा क्रान्तिकारक इतिहास चरख्याच्या मागे उभा आहे? भगवा झेंडा महाराष्ट्रातल्या महाट्यांचा असला, तरी त्यांच्या पराक्रमाचा धौशा पूर्वेस बंगाल्यापर्यंत, उत्तरेस थेट अटकेपर्यंत, आणि दक्षिणेस सेतुबंध रामेश्वरापर्यंत दणाणलेला आहे. 

मऱ्हाठशाहीत भगव्या झेंड्याखाली मुसलमान आरब आणि रोहिल्यांच्या फलटणी सुद्धा इमाने इतबारे लढत असत. महाठ्यांच्या त्या भगव्या झेंड्यात हिन्दु-मुसलमान, ब्राम्हण ब्राम्हणेतर किंवा स्पृश्यास्पृश्य असला कसलाहि भेद नव्हता. हिन्दवी स्वराज्य या व्यापक भावनेचे ते भेदशून्य खरेखुरे राष्ट्रीय प्रतीक होते. सध्याच्या गांधींच्या चरख्या निशाणात भेदांचे रंग स्पष्ट दाखविले असून, त्यांवर ऐक्याचा लटका आरोप करण्यात आलेला आहे. तांबडा आणि हिरवा रंग जरी गळ्यात गळा घालून शेजारी बसलेले दिसतात. तरी प्रत्यक्ष व्यवहारात हिन्दू आणि मुसलमानांचे प्रेम व आदर केवढा पाघळत आहे, ते पाहाणाराना खास दिसत आहे. विशेषतः प्रस्तुत निशाणावर काढलेले

चरख्याचे चित्र अनाकर्षक आणि आक्षेपार्ह

आहे. चरखा हे गांधी भगवंताचे सुदर्शन चक्र असले, तरी हिन्दुस्थानच्या गुलामगिरीवर तेच एक रामबाण औषध आहे, या शामळू तत्त्वावर खुद्द मोठमोठ्या पुढारीब्रुवातच जेथे मतभेद व अविश्वास, तेथे चरख्याचे माहात्म्य अखिल हिंदी जनतेला पूर्ण मान्य आहे, असे म्हणणे शुद्ध दांभिकपणाचे होईल. चरख्याची घरघर गांधीभक्तांच्या चर्पटपंजरीत जरी मनमुराद बोकाळली होती, तरी चरख्याच्या वेदान्ताला कोणीहि मान्यता दिलेली नाही. प्रतीकचिन्हांची प्राणप्रतिष्ठा जनतेच्या आत्मयज्ञाने सिद्ध व्हावी लागते. 

ते चिन्ह पाहताच, किंवा त्याचे नुसते स्मरण होताच, जनतेच्या आत्म्याला कळवळ्याचा पिळवट तरी पडला पाहिजे एक, अथवा चित्तवृत्ति एकदम खळबळवून सोडणारा एकादा चिरस्मरणीय ऐतिहासिक क्रान्तीचा प्रसंग त्याच्यामागे उभा पाहिजे एक. असले कसले चैतन्य चरख्यात आहे कीं त्याची योजना `राष्ट्रीय` झेंड्यावर होताच, जनतेच्या वृत्ति एकदम खळबळाव्या? चरख्याच्या योजनेत फार झाले तर व्यक्तिमाहात्म्य असेल, पण ते मानसिक दास्यसूचक असल्यामुळे, राष्ट्रीय झेंड्यावरची त्याची योजना सर्वमान्य होणे शक्य नाही. निदान, शिवाजीमहाराजांच्या भगव्या झेंड्याचा अभिमानी कट्टा शेतकरी महाराष्ट्र-या शामळू चरख्याचे माहात्म्य केव्हाहि कबूल करणार नाही. त्याला कसलीहि मान्यता देणार नाही व आज देतहि नाही. ब्रिटिशांच्या राज्यसत्तेपूर्वी एकमुखी एकसूत्री सार्वभौमसत्ता हिन्दुस्थानात कधीच नव्हती. हिन्दी लोकांना एकराष्ट्रीयत्वाची काही कल्पनाच नव्हती, तर अखिल हिन्दुस्थानाला अभेदाने मान्य असणाऱ्या चिन्हाचा राष्ट्रध्वज कोठून येणार?

इंग्रेजांसारख्या तात्या पंतोजीच्या कडव्या दण्डनीतीमुळे एकराष्ट्रीयत्वाचा जिव्हाळा सध्या थोडाथोडा पाझरू लागला आहे. आंतरराष्ट्रीयत्वाची भाषा थोडथोडी उमटू लागली असली, तरी

बाळूचे बोबडे बोल

यापेक्षा तिला जास्त महत्त्व नाही. अशा वेळी हिन्दुस्थानाच्या राष्ट्रीय ध्वजावर कोणते चिन्ह ठेविले असता, ते एकजात हिन्दी जनतेला वंदनीय आणि स्वाभिमानप्रेरक होईल, याचा विचार करणे अगत्याचे आहे. असे करताना व्यक्तीच्या व्यक्तित्वाला दृष्टीआड ठेवून, समष्टीच्या बहुजनसमाजाच्या भावनेचाच विचार केला पाहिजे. हिन्दुस्थान शेतीसाठी जगप्रसिद्ध आहे. शेती हेच त्याचे जीवन, तोच त्याचा देव आणि तोच त्याचा मोक्ष. हिन्दुस्थान शेतीच्या मातीतून भरपूर सोने काढीत होता, म्हणूनच तो सुवर्णभूमि म्हणून त्रिलोकविश्रुत होता. अखिल भरतखंडातल्या सर्व समाजांच्या पूर्व इतिहासाची निर्दय छाननी केली, तर

ब्राम्हण व पारशी समाज वगळून

बाकीच्या सर्व जातीचे हिन्दी समाज अस्सल शेतकरीच असल्याचे प्रत्ययाला येईल. परिस्थितीच्या पालटामुळे हे समाज आपल्या पिढीजात नांगराला पारखे होऊन, साधेल ते इतर व्यवसाय करीत असले, तरी प्रत्येक जण जर आपापल्या घराण्याचा वंशवृक्ष मुळाच्या दिशेने शोधीत गेला, तर ढोपरभर चिखलाच्या शेतात नांगर धरून उभा असलेला त्याचा आजा, पणजा त्याला खास दिसल्याशिवाय राहणार नाही. बोरूच्या कांडऱ्यावर पोट बांधून जगणारा पांढरपेशा कायस्थ प्रभू समाजच दाखल्यासाठी घेतला, तरी शिवकालापूर्वी त्याचे बापजादे नांगरदेवाच्या भक्तियोगातच रंगलेले आढळतील. आजसुद्धा मावळात खास शेती करणारे अस्सल कायस्थ प्रभू शेतकरी पुष्कळ आहेत. 

विशेष लक्षात ठेवण्याची गोष्ट म्हणजे केवळ मजुरीवर जगणाऱ्या पिढीजात मजूरजाती पूर्वी हिन्दुस्थानात नव्हत्या. कारागीरजाती अनेक असत; परंतु शेतकी सांभाळून फावल्या वेळात कारागिरीची आणि मजुरीचीहि कामे त्या करीत. अर्वाचीन गिरण्या कारखान्यांनीच त्यांच्या शेतीची माती करून, त्याना खास मजूरजाती बनविलेल्या आहेत. त्यांना प्राणापेक्षा प्यार असलेला नांगर परीस त्यांना पारखा करून, त्यांच्या हाती घण, कोंबण्यात आलेला आहे. आजचा मजूर 

भांडवलशाहीच्या चापातला बळी

असला, तरी हाडरक्तमासाने आणि भावनेने तो नांगरदेवाची पिढीजात उपासना करणारा शेतकरी बळीराजा आहे. गिरणी कारखान्यांतल्या धणांच्या घावानी आज तो आपल्या पोटाची खळगी भरीत असला, तरी त्याची नांगरदेवाची आठवण त्याच्या मृत्यूबरोबरहि मरत नाही. संपाच्या वणव्यात भाजून निघालेला मुंबईचा प्रत्येक गिरणबाबू ऊर्फ मजूर आपल्या क्रमप्राप्त हातोड्याच्या नावाने हातबोटे चोळीत, बापजाद्यांच्या नांगराची आठवण करून धाय मोकलीत बसला आहे. त्याला आज गांधीच्या चरख्याची आठवण होत नाही किंवा बाण्डगुळ्या कम्युनिस्टांच्या पुस्तकी पापाने त्यांच्या छातीवर बळजबरीने लटकविलेल्या भाडोत्री विळा, हातोड्यावर त्यांची निष्याप भक्ती चिकटत नाही चिकटणे शक्य नाही. जोपर्यंत हिन्दी शेतकरी

नांगरदेवाची एकनिष्ठ भक्ती

करीत होता. तोपर्यंत दुष्काळातहि तो कळणा कोड्याला महाग झाला नाही. नांगराने उपाशी मारलेले एकहि घर उभ्या हिन्दुस्थानात सापडणार नाही. पण नांगराला धि:कारून, भांडवलशाहीच्या हातोड्यावर भाळून पडलेल्या लोकांना शेतकऱ्यांचे `मजूर` बनलेल्यांना खास सुबत्तेच्या दिवसातहि तोच हातोडा डोक्यात मारून, विळ्याने मान कापून घेण्याचा प्रसंग बिनचूक कसा येतो, हे संपांच्या वावटळीने आता चांगलेच शिकविले आहे. संपांच्या इभ्रतीसाठी पोटावर दगडी पाटा ठेवून, मुंबईस उपाशी मरत पडलेल्या गिरण कामगारांच्या धावण्याला गांधींचा चरखा धावत नाही आणि सपाट समाज पटु कम्युनिष्टांचा हातोडा-कोयताहि कोरडलेल्या घशात पाण्याचे दोन घोट ढकलीत नाही. उपासमारीने डोळ्यांपुढे चमकणाऱ्या काजव्यांच्या लकाकींत आज त्या बिचाऱ्यांना आपला

कुळस्वामी नांगर दिसत आहे.

त्यांच्या सर्व सुखदुःखाचा, भूत, वर्तमान, भविष्याचा, त्यांच्या -हासाचा आणि भावी वैभवाचा सारा इतिहास सिनेमाच्या चित्रपटाप्रमाणे त्यांना नांगरात हालताबोलता आज दिसू लागला आहे. नांगराची आठवण आज त्याच्या हृदयात अनंत विचारांचे समुद्रमंथन करीत आहे. `माझ्या वाडवडलांना ज्या नांगराने पूर्वी चुकूनसुद्धा कधी दगा दिला नाही, त्या

नांगराने मला खास उपाशी मारले नसते.

या एकाच विचाराने तो आज तल्लीन झालेला आहे. या त्याच्या तल्लीनतेपुढे गांधींचा चरखा आणि कम्युनिष्टांचा हातोडा-कोयता, म्हणजे त्याच्या खचत्या हृदयावर अपमानाच्या डागण्यांप्रमाणे त्याला दुःख देत आहेत. बाण्डगुळ्या मध्यमवर्गसुद्धा आता पोटाच्या बण्डापुढे नामोहरम होऊन, शेतीच्या मातीमध्ये घुसू पाहत आहे. कसाहि आणि कितीहि विचार केला तरी नांगराशिवाय हिन्दुस्थानाला जगण्याचा दुसरा मार्ग नाही.

नांगर हेच हिन्दी राष्ट्रध्वजाचे चिन्ह 

ठरणे निसर्गप्राप्त आहे. नांगरापुढे चरख्याची काय मातब्बरी! नांगराने मातीतून सोनेच काढले नाही, तर चरख्यांना सांदीची वाट धरून, हातोडा-कोयत्याला मायघरच्या आपल्या खाणीच्या मातीत मिसळण्याशिवाय गत्यंतरच उरणार नाही. कापूस पिकविणाऱ्या शेतकऱ्याचा नांगरच जर थंड पडला, तर चरखा काय आपल्या कर्माचे सूत काढणार? नांगर जेव्हा मातीतून सोने काढील, तेव्हा चरखा हातोड्यासारखे सुवर्णकार कसबी त्या सोन्याचे दागदागिने घडवितील. एरवी काय? विशेष लक्षात ठेवण्यासारखा मुद्दा म्हणजे, कोणत्याहि राष्ट्रात पहा,

नांगर पुरुषांचा आणि चरखा बायकांचा 

हाच रिवाज सर्वत्र दिसून येतो. बायका नांगर धरीत नाहीत आणि पुरुष चरखा फिरवीत नाहीत. नांगराचे दणकट काम मर्दाच्या मनगटाचे, आणि चरख्याचे नाजूक काम बायकांच्या हाताचे. सगळ्या हिन्दुस्थानच्या हातात बायकी चरखा देणे गांधीसारख्या स्त्री-पुरुष भेदातीत महात्म्याला कितीहि शोभले, तरी मर्दपणाची मिजास मारणाऱ्या चरखा प्रसारकांना

`मिशा मोठमोठ्या धराव्या कशाला?`

असा सडेतोड सवाल बायकांनीच विचारला पाहिजे होता. त्याचप्रमाणे, हातोडा-कोयत्याच्या तांबड्या निशाणाखाली `जगांतल्या मजुरानो एक व्हा` असा सवाल टाकणाऱ्या कम्युनिष्टांची निष्ठासुद्धा मजुराला मजूर म्हणूनच टिकविण्यापलीकडे जात नाही, हे लक्षात ठेवण्यासारखे आहे. हिन्दुस्थानचा पिढीजात शेतकरी बापुढे मजूरच राहणार काय? नाही नाही, त्रिवार, शतबार नाही. त्यांच्या बापजाद्यांचा नांगर त्यांना आरोळ्या मारून सांगत आहे,

हिन्दी मजुरांनो शेतकरी बना

तुम्ही जर अभेद भावाने एकबटाल, देव, धर्म, जातपात असल्या क्षुद्र आणि हलकट कल्पनांच्या छाताडावर लाथ मारून एकजिनसी संघटित व्हाल, आणि तुमच्या बापजाद्यांची मातीचे सोने करणाऱ्या शेतींच्या किमयेचे एकनिष्ठ किमयागार बनाल, तर मुत्सद्यांच्या धोरणाला चकवून चुकवील, इतक्या थोड्या काळात

नांगर चिन्हांकित राष्ट्रध्वजाखाली शेतकऱ्यांचे स्वराज्य

स्थापन करून, या अभागी भरतखंडाला पुन्हा सभाग्य सुवर्णभूमी बनवाल, यात मुळीच शंका नाही.

तथास्तु