देवळांचा धर्म आणि धर्माची देवळें
प्रबोधनकार ठाकरे
prabodhankar.com
साठी पसारा मीडियावर्क्सची निर्मिती
पहिल्या आवृत्तीविषयी
प्रबोधनकार ठाकरेकृत
नवमतवादी माला
देवळांचा धर्म
आणि धर्मांचीं देवळें
पुष्प १ लें
किंमत एक आणा
मुद्रक व प्रकाशक
नारायण प्रभाकर वैद्य
श्रीदत्तात्रय छापखाना, ९९ रविवार पेठ,
पुणे शहर
प्रति १०,०००
प्रकाशन वर्ष १९२९
कोणतीहि वस्तुस्थिति अथवा कल्पना प्रथमतः कितीहि चांगल्या हेतूच्या पोटीं जन्माला आलेली असली, तरी काळ हा असला इलमी जादूगार आहे कीं आपल्या धावत्या गतीबरोबर त्या हेतूचे रंग आरपार बदलून, त्या वस्तूला स्थितीला आणि कल्पनेला सुद्धां उलटी पालटी करून टाकतो. पूर्वी स्तुत्य वाटणारी गोष्ट आज सर्वथैव निंद्य कशी ठरते, याचेंच पुष्कळांना मोठें कोडें पडतें. पण तें उलगडणें फारसें कठीण नाहीं. काळ हा अखंड प्रगमनशील आहे. निसर्गाकडे पाहिले तरी तोच प्रकार. कालचें मूल सदा सर्वकाळ मूलच राहत नाहीं. निसर्गधर्मानुसार कालगतीबरोबरच त्याचेंहि अंतर्बाह्य एकसारखें वाढतच जातें आणि अवघ्या १८ वर्षांच्या अवधीत तेंच गोजीरवाणें मूल पिळदार ताठ जवानाच्या अवस्थेंत स्थित्यंतर व रूपांतर झालेलें आपणांस दिसतें. काळाच्या प्रगतीच्या तीव्र वेगामुळें झपाझप मागे पडणारी प्रत्येक वस्तुस्थिति आणि कल्पना, ती जर दगडा धोंड्याप्रमाणे अचेतन अवस्थेत असेल तर, प्रगमनशील डोळ्यांना ती विचित्र आणि निरुपयोगी दिसल्यास त्यांत कांहींच चुकीचें नाहीं. जेथें खुद्द निसर्गच हरघडीं नवनव्या थारेपालटाचा कट्टा अभिमानी, तेथे मनुष्याचा जीर्णाभिमान फोलच ठरायचा. जुनें तें सोंनें ही म्हण भाषालंकारापुरती कितीहि सोनेमोल असली तरी जुन्या काळच्या सर्वच गोष्टी सोन्याच्या भावानें आणि ठरलेल्या कसानें नव्या काळाच्या बाजारांत विकल्या जाणे कधीच शक्य नाहीं. उत्क्रांतीच्या प्रवाहांत वहाणीस लागलेल्या मानवांनीं काळाच्या आणि निसर्गाच्या बदलत्या थाटाबरोबर आपल्या आचारविचारांचा घाट जर शिस्तवार बदलला नाहीं, तर कालगतीच्या चक्रांत त्यांच्या चिंधड्या चिंधड्या उडाल्याशिवाय राहावयाच्या नाहींत.
निसर्गाचा न्याय आंधळा असला तरी काटेकोर असतो. काळाची थप्पड दिसत नाहीं, पण त्याच्या भरधांव गतीपुढें कोणी आडवा येतांच छाटायला मात्र ती विसरत नाहीं. प्रवीण वैद्याची हेमगर्भ मात्रा वेळीं एखाद्या रोग्याला मृत्यू-मुखांतून ओढून काढील, पण निसर्गाचा अपराधी ब्रम्हदेव आडवा पडला तरी शिक्षेवाचून सुटायचा नाही. पूर्वी को काळी मोठ्या पुण्यप्रद वाटणार्‍या किंवा असणार्‍या गोष्टी आज जर पापाच्या खाणी बनलेल्या असतील, तर केवळ जुनें म्हणून सोने एवढ्याच सबबीवर त्या पापाच्या खाणीचे देव्हारे माजविणे म्हणजे जाणून बुजून काळाची कुचाळी करण्यासारखे आहे. अर्थात् असल्या कुचाळीचा परिणाम काय होणार, हे सांगणें नकोच.
निसर्गाचा न्याय आंधळा असला तरी काटेकोर असतो. काळाची थप्पड दिसत नाहीं, पण त्याच्या भरधांव गतीपुढें कोणी आडवा येतांच छाटायला मात्र ती विसरत नाहीं. प्रवीण वैद्याची हेमगर्भ मात्रा वेळीं एखाद्या रोग्याला मृत्यू-मुखांतून ओढून काढील, पण निसर्गाचा अपराधी ब्रम्हदेव आडवा पडला तरी शिक्षेवाचून सुटायचा नाही. पूर्वी को काळी मोठ्या पुण्यप्रद वाटणार्‍या किंवा असणार्‍या गोष्टी आज जर पापाच्या खाणी बनलेल्या असतील, तर केवळ जुनें म्हणून सोने एवढ्याच सबबीवर त्या पापाच्या खाणीचे देव्हारे माजविणे म्हणजे जाणून बुजून काळाची कुचाळी करण्यासारखे आहे. अर्थात् असल्या कुचाळीचा परिणाम काय होणार, हे सांगणें नकोच.
काळाच्या कुचाळ्या करण्यांत हिंदु जनांनीं दाखविलेला पराक्रम आज त्यांच्या सर्वांगीण अधःपातांत स्पष्ट उमटलेला आहे. आजचा हिंदुसमाज ‘समाज’ या नांवाला कुपात्र ठरलेला आहे. हिंदु धर्म हें एक भलें मोठें भटी गौडबंगाल आणि हिंदु संस्कृति म्हणजे
एक बिनबुडाचें पिचकें गाडगे.
यापेक्षां त्यांत विशेष असें कांहींच नाहीं. उभ्या हिंदुस्थानांत दुर्गादेवी दुष्काळ बोकाळला तरी भटांच्या पोटापाण्याच्या प्रश्नाला भटेतरांच्या फाजील उदारपणामुळें कसलाच चिमटा बसत नाहीं. त्यामुळे धर्म संस्कृति संघटन इत्यादी प्रश्नांवर पुराणें प्रवचनांची तोंडझोड उठविण्याइतकी त्यांची फुप्फुसें अझून बरीच दणकट राहिलीं आहेत. म्हणून पुष्कळ बावळटांना अझून वाटतें कीं हिंदु समाज अझून जिवंत आहे. एकूण एक व्यक्ती द्वैतानें सडून गेलेली स्वच्छ दिसते, तरी ‘द्वैतांतच अद्वैत आहे’ म्हणून शंख करणारे तत्वज्ञानीहि काहीं कमी आढळत नाहींत. परंतु वास्तविक स्थिति विचारवंतांना पूर्ण कळलेली आहे. ‘द्वैतांतच अद्वैत’ अजमावण्याची भटी योगधारणा आमच्या सारख्या सुधारकांना जरी साधलेली नाहीं, तरी काळचक्राशी हुजत खेळणार्‍या हिंदु समाजाचे भवितव्य अजमावण्यासाठी ज्योतिषीबुवांचे पायच कांहीं आम्हांला धरायला नको. सभोंवार परिस्थितीचा जो नंगा नाच चालू आहे, आत्मस्तोमाच्या टिकावासाठीं भिक्षुकशाहीचीं जीं कारस्थानें गुप्तपणानें सुरूं आहेत आणि दिव्यावरच्या पतंगाप्रमाणे भटेतर लोक या कारस्थानांत जे फटाफट चिरडले जात आहेत, त्यावरून हिंदु समाजाचें भविष्य फारसे उज्वल नाहीं, असें स्पष्ट नमूद करायला या लेखणीस फार कष्ट होत आहेत. निराशाजनक अशाहि अवस्थेंत हिंदु समाज जगविण्याचे कांहीं राजमार्ग आमच्या धर्मबांधवांना सुचविणें, हेंच वास्तवीक प्रबोधनाचें आद्यकर्तव्य आहे. राजमार्गाच्या आमच्या सूचना इतर डळमळीत सुधारकांप्रमाणे
‘मोहरी एवढी गोळी आणि बालदीभर पाणी’
अशा नाजूक होमिओपथिक मासल्याच्या केव्हाहि नसणार. प्रबोधनाच्या सूचना म्हणजे थेट सर्जरीच्या (शस्त्रक्रियेच्या) पत्करल्या तर प्रयोग करून पहा. तात्काळ दुःखमुक्त व्हाल, नाहींतर होमिओपथिक गुळण्या, भटांचे संघटणी काढे निकाढे, पुराण प्रवचनांच्या लेक्चरबाजीच्या मलमपट्या आणि पक्षोपपक्षांची वातविध्वंसक नारायण तेलें आहेतच. बसा चोपडीत जन्मभर!
आमचा आजचा धर्म हा मुळीं धर्मच नव्हे. प्रचलित भिक्षुकशाही धर्म म्हणजे बुळ्या बावळ्या खुळ्यांना झुलवून भटांची तुंबडी भरणारें एक पाजी थोतांड आहे. या थोतांडाच्या भाराखाली अफाट भटेतर दुनिया माणूस असून पशूपेक्षांही पशू बनली आहे. त्यामुळें आमच्या सर्वांगीण हलाकीचे मूळ भटाच्या पोटांत आहे; त्याच्या गोडबोल्या ओठांत नव्हे, हें शेंकडां दहा लोकांना पटता पटतांच एक शतक काळाच्या उदरांत गडप झालें.
भटेतरांच्या धार्मिक गुलामगिरीच्या थोतांडांत देवळाचा नंबर पहिला लागतो. देवळांची उत्पत्ति ब्रम्हदेवाच्या बारशाला खास झालेली नाहीं. हिंदु धर्माची ही अगदी अलीकडची कमाई आहे. देऊळ हा देवालय या शब्दाचा अपभ्रंश आहे. देवाचें जें आलय-वसतिस्थान-तें देवालय. आमचें तत्वज्ञान पहावें तों देव ‘चराचरा व्यापुनि’ आणखी वर ‘दशांगुले उरला’. अशा सर्वव्यापी देवाला, चार भिंतीच्या व कळसबाज घुमटाच्या घरांत येऊन राहण्याची जरूरच काय पडली होती? बोरीबंदरावर उतरलेल्या नवख्या प्रवाशाला सरदारगृहांत किंवा ताजमहालात जाण्याचा जसा प्रसंग येतो, तसा ‘चराचर व्यापुनी दशांगुलें उरलेल्या’ देवाला सारें जग ओसाड टाकून हिंदूंच्या देवळांतच येऊन ठाणें देण्याचा असा कोणता प्रसंग ओढवला होता नकळे. बौद्ध धर्म हिंदुस्थानांतून परागंदा होईपर्यंत (म्हणजे इसवी सनाचा उदय होईपर्यंत) तरी भारतीय इतिहासांत देवळांचा कोठेच कांहीं सुगावा लागत नाहीं. मग तोपर्यंत आमचे हे हिंदु देव थंडी वार्‍यांत कुडकुडत आणि उन्हातान्हांत धडपडत पडले तरी कोठें होतें?
विद्वान संशोधकांच्या मते आर्यांच्या ऋग्वेदकाळाची गणना जास्तींत जास्तं इसवी सनापूर्वी ७००० वर्षे धरली, तर इतकी वर्षे हे आमचे मोक्षदाते देव देवळाशिवाय जगले तरी कसे आणि कोठें? आजचा त्यांचा देवळांतला थाट पाहिला, तर जिवंत माणसाला एक वेळच्या कोरड्या भाकरीची पंचाईत; पण या देवांना सकाळची न्याहारी, दुपारीं पंचपक्वान्नाचें भरगच्च ताट, पुन्हा तीन प्रहरीं टिफीण आणि रात्री जेवण! या शिवाय दिवस सुना जायचा नाहीं. या शिवाय काकड आरत्या, माकड आरत्या, धूपार्त्या, शेजार्त्या आहेतच. कोट्यवधि गोरगरीब हिंदूंना विशेषतः धर्मश्रद्धाळू हतभागी अस्पृश्यांना थंडीच्या भयंकर कडाक्यांत गोणपाटाचे ठिगळहि मिळण्याची पंचाईत; पण आमच्या देवांना छपरीपलंग मच्छरदाणी गाद्यागिरद्यांशिवाय भागायचेच नाहीं. खुशालचेंडू श्रीमंतांप्रमाणें असल्या अखंड ऐश्वर्यात लोळणार्‍या देवांची स्थिति देवळे निर्माण होण्यापूर्वी कशी असावी, याची प्रत्यक्ष प्रदर्शने म्हणून तर भिक्षकशाहीच्या आद्य शंकराचार्यांनीं महारवाडे मांगवाडे धेडवाडे भंगीवाडे निर्माण करून ठेवले असावेत काय? आमची खात्री आहे कीं देवळे नव्हती तेव्हां आमच्या देवांच्या नशिबीं महारा मांगाप्रमाणेच
मसणवटीची कर्मप्राप्त राहणी
लागलेली असावी. या राहणीतून आपला उद्धार व्हावा आणि काकड माकड आरतीचें आणि घंटा नगार्‍याचें ऐश्वर्य आपणांस लाभावें, म्हणून आमच्या देवळ्या देवांनीं भटांची खूप पायचाटी केली; तेव्हां भटांच्या वेदोक्त मेहरबानीनें त्यांना तुरुंगवजा देवळातली भटमान्य राजविलासी राहणी लाभली.
देवळें आणि देव यांची आज कशी विल्हेवाट लावावी याचा विचार करण्यापूर्वी, या दोन संस्था मूळ अस्तित्वात कशा आल्या, याची रूपरेषा वाचकांपुढे ठेवणें जरूर आहे. या साठीं आर्य संस्कृतीच्या जोडीनेंच इजिप्त आणि मेसापोटेमियाकडे परिणत होत असलेल्या सेमेटिक लोकांच्या संस्कृतीचा प्राचीन इतिहास आपण संक्षेपानें समालोचन केला पाहिजे. आर्यांप्रमाणेंच सेमेटिक लोक गुरेंढोरें पाळून, आज या ठिकाणीं तर उद्यां त्या ठिकाणीं वसाहत करणारे धाडशी भटक्ये होते, आर्यांनी ऋग्वेद-रचनेपर्यंत, म्हणजे निसर्ग-पूजनापर्यंत, आपल्या धर्मविषयक कल्पनेची काहीं तरी ठळक रूपरेषा आखली होती. पण सेमेटिक लोक धर्मविषयक कल्पनेंत इतके व्यवस्थित बनलेले नव्हते. आस्ते आस्ते ते निश्चित धर्मकल्पना बनविण्याच्या घटनेंत होते. तथापि, आर्य झाले काय किंवा सेमेटिक झाले काय, ‘धर्म’ शब्द उच्चारताच आज आपल्या ज्या काहीं भावना होतात, त्या भावनांचा त्या वेळीं दोघांनाहि काही थांग लागलेला नव्हता. आर्यांनी पंजाब सर केल्यावर आणि त्यानंतर अनेक शतकें त्यांच्या धर्मकल्पनेंत देवळें घुसलेली नव्हती. त्यांच्या संघव्यवस्थेंत राजन्याच्या (क्षत्रियाच्या) पाठोपाठ उपाध्यायाचा (भिक्षुक भटाचा) वर्ग जरी निर्माण झाला होता, तरी देवळाची कल्पना कोणालाच स्फुरण पावलेली नव्हती.
या बाबतींत इजिप्तकडच्या सेमेटिक व सुमेरियन संघांनीच प्रथमतः पुढाकार घेतल्याचें इतिहासावरून दिसतें. इजिप्त आणि मेसापोटेमियांत शहरांची प्रथम वसती होऊं लागली, त्याच वेळीं प्रत्येक शहरांत एक किंवा अनेक देवळांचा प्रथम उगम झालेला आढळतो. हीं देवळें सामान्यतः राजवाड्यानजिकच असत. मात्र देवळाचा घुमट राजवाड्याच्या घुमटापेक्षां विशेष उंच बांधण्यांत येत असे. देवळाचा हा प्रघात फिनीशियन, ग्रीक व रोमन शहरांतहि पुढें पसरत गेला. इजिप्त आणि सुमेर प्रमाणेंच आफ्रिका युरप आणि आशियाच्या पश्चिम भागाकडे जेथें जेथें प्राचीन संस्कृतीचे पाऊल पडत गेले, तेथें तेथें देवळांची उत्पत्ति प्रथमतःच ठळकपणें इतिहासांत दृष्टीस पडते. अखिल मानवांच्या उत्क्रांतीच्या व संस्कृतीच्या इतिहासांत देवळांची कल्पना ही अशी प्रथमच जन्माला आलेली आहे.
या सर्व देवळात आतल्या बाजूस एक देवघर किंवा गाभारा असे. त्यांत अर्धपशू व अर्धमानव अशा स्वरूपाची एक अक्राळविक्राळ अगडबंब मूर्ती बसविलेली असे. त्याच्यापुढें एक यज्ञकुंड असून देवाला द्यायच्या बळींची त्यावर कंदुरी होत असे. ही मूर्ती म्हणजे देव किंवा देवाचे प्रतिक म्हणून व देऊळ म्हणजे या देवाचे वसतिस्थान म्हणून मानण्यात येत असे. देऊळ नव्हते तोपर्यंत देव नव्हता. अर्थात् त्याच्या सेवेकर्‍यांचीहि गरज नव्हती व उत्पत्तीहि नव्हती. पण देवळांत देव येऊन बसल्यावर त्याच्या पूजाअर्चेसाठी शेकडों भट आणि भटणी, तेलबत्तीवाले, झाडूवाले, कंदुरीवाले, धूपार्ती शेजार्तीवाले, असे अनेक लोक निर्माण झाले. प्रत्येक जणाचा पेहराव निराळा. लोकांतले शिष्ट लोकमान्य काय ते हे. आर्यांप्रमाणें जो क्षत्रिय तोच ‘ब्राम्हण, तोच गृहपति यजमान, वेळ पडेल तसे काम करणारा, ही पद्धत या लोकांत नव्हती. यांनीं आपआपला एक निरनिराळाच ठरावीक व्यवसायाचा संघ बनविला. भट म्हणजे भट, मग तो कंदुरी करायचा नाही; कंदुरीवाला निराळा, सारांश, प्रत्येकाने आपापली एक ठराविक धंद्याची जातच बनविली; आणि बहुजन समाजांतले पुष्कळ हुशार लोक देवळाच्या या बैठ्या परंतु किफायतशीर धंद्यांत घुसले.
भटाचें काम दगड्या देवाची पूजा आणि यज्ञांतल्या कंदुर्‍या यथासांग करावयाच्या. हे यज्ञयाग दररोज न होता कांहीं ठरावीक दिवशींच व्हायचे. लोकांची भटकी वसाहत प्रवृत्ति आता बरीच शिथिल होऊन, त्यांना शहरवासाची चटक लागत चालली होती. सहा दिवस काबाडकष्ट केल्यावर सातवा दिवस विश्रांतीचा असावा, त्याचप्रमाणें वर्षातले कांही दिवस सण मानावे, अशी प्रवृत्ति होत गेली; आणि हें विश्रांतीचे किंवा सणाचे दिवस कोणते हें ठरविण्याचा मामला देवळातल्या भटोबांकडे असे. तीथ वार सण खडाष्टक, फडाष्टक इत्यादि भानगडी देवळांमधूनच लोकांना कळत असल्यामुळे, देऊळ म्हणजे त्या काळचे चालतें बोलतें कॅलेंडर ऊर्फ पंचांगच म्हटलें तरी चालेल.
पण आणखीहि बर्‍याच गोष्टी या प्राचीन देवळांत घडत असत. लिहिण्याची कला याच वेळी अस्तित्वात आलेली होती. त्यामुळे शहरांतली व खेड्यापाड्यांतली हरएक गोष्ट समारंभ किंवा बरा वाईट प्रसंग देवळांतच टिपून ठेवण्यात येत असे. देऊळ म्हणजे सार्वजनिक रिकार्ड हापीस. ज्ञानभांडारहि येथेच. सणांवारीच लोकांच्या टोळ्याच्या टोळ्या देवळांत जात असत असें नव्हे, तर वाटेल त्या दिवशी वाटेल ती व्यक्ती कामासाठीं तेथें एकेकटीहि जात असे. त्या काळचे भटजी वैद्यकी आणि छाछूंहि करीत असत. त्यांची प्रवृत्तीहि परोपकारी असे. त्यामुळे सर्वांना देऊळ म्हणजे एक मायघरच वाटे. काटा रुतला, जा देवळांत.
नवरा रुसला, जा देवळांत
बायको पळाली, जा देवळांत. दुखण्यातून उठला, जा नवस घेऊन देवळांत. अशा रीतीने देवळांत हजारों भानगडी चालत असत. बर्‍यासाठीहि देऊळ आणि वाईटासाठींहि देऊळच. असा प्रकार होता होतां राजांच्या राज्याभिषेकापासून तो नाठाळ नवतीच्या नार्‍याचें नाळवार नकळत नापत्ता करण्यापर्यंत सगळ्या भानगडी देवळातच होऊं लागल्या.
आर्य संस्कृतीचा पगडा बसलेल्या हिंदुस्थांनात, इसवी सनाचा उदय होईपर्यंत, धार्मिक क्षेत्रांत नवजीर्ण मतांचे असंख्य झगडे झाले व विचारक्रान्तीचीहि वादळें अखंड चालूं होती. आपमतलबी भिक्षुकशाहीनें नवमतवादाच्या प्रत्येक लहान मोठ्या चळवळीला ठार मारण्याचा प्रयत्न एकसारखा सुंरूच ठेविला होता. (ब्राम्हणांची भिक्षुकशाही एवढ्याचसाठी भूतलावर अवतरलेली आहे.) सापडेल त्या पशूचा यज्ञ, सोमरसप्राशन व गोमांस-भक्षण येथपासून ऋग्वेदी आर्यांच्या आचार विचारांत क्रांती होत होत, बुद्धोत्तर काळीं बहुतेक हिंदु समाज ‘अहिंसा परमो धर्म’ वाला निवृत्तमांस बनला होता. धर्म आणि ईश्वरविषयक कल्पनाहि पार उलट्या झालेल्या होत्या. परंतु स्थूल मानानें इसवी सनाच्या २ र्‍या ३ र्‍या शतकापर्यंत हिंदु जनांत व हिंदुस्थानांत देवळे घुसलेली नव्हती. जीर्णमताभिमानी व आत्मवर्चस्वाभिमानी भटांच्या भिक्षुकशाहीनें नवमतवादी बौद्ध धर्माचा पाडाव करून, भटी वर्चस्वस्थापनेसाठीं इसवी सनाच्या २ र्‍या शतकांत महाभारत रामायणाच्या जुन्या आवृत्त्या मनसोक्त घालघुसडीच्या फोडणीनें फुगविल्या आणि मनुस्मृतीला जन्म दिला. पण त्या काळच्या कोणत्याहि वाङमयात देव आणि देवळे आढळून येत नाहीत. नाही म्हणायला, बौद्धधर्मी अशोक सम्राटाच्या अमदानीपासून बौद्ध भिक्षूंच्या योगक्षेमासाठी आणि स्वाध्यायासाठी ठिकठिकाणी मोठमोठे विहार, लेणी, गुहा, संघमंदिरे ही अस्तित्वात आलेली होती. पुढे पुढे या संघमंदीरात महात्मा बुद्धाच्या मूर्ती स्थापन करून त्यांच्या पूजा अर्चा बौद्धांच्या हीनयान पंथाने सुरू केल्या. हिंदुस्थानात देव देवळांचा उगम शोधातच गेले, तर तो या बौद्ध विहारातच बिनचुक सापडतो. नंतर इसवी सनाच्या ७-८ व्या शतकात भिक्षुकशाहीचे उद्धारक आद्य शंकराचार्य यांचा अवतार झाला. त्यांनीं शुद्धी करून संघटनांत सामील करून घेतलेल्या सिथियनांच्या उर्फ रजपुतांच्या पाठबळानें बौद्धांच्या भयंकर कत्तली करविल्या. त्यांच्या विहारांची नासधूस केली. उरल्या सुरल्या बौद्धांना देशोधडीला लावले. लक्षावधि लोकांना मसणवटीत पार धुडकावले. या दुर्दैवी लोकांच्या नशिबाची माणुसकीहि हिराऊन घेण्यात आली. अशा रीतीने हिंदुस्थानांत हिंदू समाजात अगदीं पहिल्यानेच
आद्य शंकराचार्याने अस्पृश्यता निर्माण केली.
ठिकठिकाणच्या बौद्ध विहारांतल्या या पवित्र वस्तूंचा आणि बुद्ध-मूर्तीचा उच्छेद केला, आणि तेथें शंकराच्या पिंड्या थापल्या. कित्येक ठिकाणीं तर बुद्धाच्या मूर्तींनाच थोडा बहुत फरक करून, त्यांना शंकरमूर्तीचा बाप्तिस्मा दिला. अशा रीतीनें बौद्ध विहारांचे रूपांतर शंकराच्या देवळात झाले.
जोपर्यंत चिलीमच नव्हती, तोंपर्यंत गांजाची जरूर कोणालाच नव्हती. देवळांच्या चिलमी निघाल्यावर निरनिराळ्या देवांचा गांजा पिकवायला हिंदूंच्या तरळ कल्पनेला कसला आयास? शंकराची देवळे निघतात न निघतात, तोंच गणपति सोंड हालवीत, मारुती गदा झेलीत, बन्सीधर कृष्ण मुरली मिरवीत एका मागून एक हजर. समाज बहिष्कृत पडल्यामुळें अस्पृश्य ठरलेल्या लक्षावधि लोकांनीहि आपल्या जिवाच्या समाधानार्थ म्हसोबा खैसोबा चेडोबा असे अनेक ओबा देव साध्या दगडांना शेंदूर फांसडून निर्माण केले. आद्य शंकराचार्यांनी रक्तपाताच्या अत्याचारी पुण्याईवर पुनरुज्जीवित केलेली भिक्षुकशाही जसजशी बेफाम थरारूं लागली, तसतशी जातिभेदाची आणि देवळांची पैदास डुकरिणीच्या अवलादीला बरे म्हणवू लागली. हिंदूंच्या देवळांची उत्पत्ति ही अशी झालेली आहे.
शंकराचार्यांनी ब्राम्हणी धर्माच्या पुरस्कारासाठीं बौद्ध धर्माचा नायनाट केला. त्यांतल्या सुडाची नांगी इतकी भयंकर जहरी व खुनशी होती कीं ती चालूं घटकेपर्यंत बौद्ध धर्माचा दिवसा ढवळ्या अपमान व उपहास करीत आहे. हिंदु जनांच्या मनात बौद्धद्वेषाचें पेरलेलें भिक्षुकशाही विष आज कसे थैमान घालीत असतें, हें वाटेल त्या बौद्ध लेण्यांत पाहून घ्यावे. वास्तविक या विहारात किंवा लेण्यात महात्मा बुद्धाचे बौद्ध भिक्षु ‘अहिंसा परमो धर्मः’चे तत्वचिंतन आणि भूतदया क्षमा शांति या सात्विक गुणांचा परिपोष व प्रसार करीत असत. शंकराचार्याचा भिक्षुकी हात या विहारांवरून फिरतांच त्यांची खाडकन स्मशाने बनली. ते गरीब जनसेवक बौद्ध भिक्षु रसातळाला गेले. त्यांचा अहिंसावाद हवेंत वितळला. ताबडतोब प्रत्येक लेण्यांत एकेका उग्र देवाची अगर देवीची देवळें उगवली आणि त्यांना कोंबड्या बकर्‍यांच्या कंदुर्‍यांनी संतुष्ट करणार्‍या भक्तजनांच्या टोळ्या लाखांनी मोजण्याइतक्या फुगल्या. या वेळीं आठरा पुराणांचीहि भटी पैदास झालेली असल्यामुळें, हिंदु समाजातल्या व्यक्तीमात्रांची नातीगोती जरी जातिभेदाच्या घरटांत वस्त्रगाळ भरडलेली गेली होती, तरी देवांच्या आणि देवींच्या गोतावळ्याची जाळी सताड मोकाट सुटली होती. माणसांप्रमाणें
देवांच्याहि मागें बायका मुलांचीं लचांडे
निर्माण झाल्यामुळे, पार्वती ही जरी जगन्माता-सार्‍या विश्वाची आई असली, तरी ब्राम्हण कवीच्या कल्पनेच्या मुर्वतीसाठीं, तिचे गजड शंकराशी लग्न लागून, कधीं स्मशानात तर कधीं हिमालयात, भैरव पिशाच्चादि सेवकगणांच्या संगतींत तिला संसार करणें भागच पडलें. सृष्टिविधात्या ब्रम्हदेवाला, सृष्टी उत्पन्न झाल्यावर, विष्णूच्या बेंबटांतून खेचून काढणार्‍या भिक्षुकशाहीनें असलीं देव देवींची गोतावळ्यांची लफडीं इतकी निर्माण केलेलीं आहेत कीं त्यांच्या वंशवेलांत सद्धर्माचाहि थांग आज लागणे मुष्किलीचे होऊन बसलें आहे. फार दूर नको, लोनावळ्या जवळची कार्ला लेणी पहा. ही वास्तविक बौद्धांची. तेथल्या या ओर्‍या, ते दिवाणखाने, ते स्तूप, सार्‍या बौद्धांच्या स्वाध्यायाश्रमाच्या जागा. तेथे बाहेर एक देवी प्रगट झाली. तिचे नांव एकवीरा. हिला बेहेरची देवी असेंहि म्हणतात. ही म्हणे पांडवांची बहीण. हिच्यासाठी भीमानें एका रात्रीत हीं लेणी कोरून काढली. हिचा दुसरा इतिहास काय, तर ही रेणुका, परशुरामाची आई. स्वतः परशुरामच जेथे अमानुष क्रौर्याचा पुतळा व पुरस्कर्ता, तेथें त्याची ही एकवीरा मातोश्री बोकडाच्या कंदुरीशिवाय भक्ताला कशी प्रसन्न होणार? चैत्री पौर्णिमेची कार्ल्याची जत्रा मोठी दांडगी. हजारो मराठे, कोळी, बरेचसे कायस्थ प्रभू वगैरे भटेतर लोक या वेळीं तेथे नवस फेडायला जातात. नवसापायीं शेळ्यामेंढ्यांचे कळपच्या कळप फडशा पडून हीं कार्ला लेणी रक्तात न्हाऊन निघतात. जो प्रकार कार्ला येथें तोच इतर सर्व लेण्यांत. जेथें असलें बोकडखाऊ देव देवीचे देऊळ नाहीं, तेथें प्लेझर पार्टीसाठी जाणारे लोक सुद्धां कंदुरी केल्याशिवाय परत येत नाहींत. अहिंसावादी बौद्ध लेण्यांत अखंड सुरूं असलेले हे ‘देवळी’ प्रकार म्हणजे बौद्धद्वेषाची परमावधीच नव्हे काय? सारांश, भिक्षुकशाहीचा प्रतिस्पर्ध्याविषयीचा द्वेष पिढ्यान् पिढ्या टिकणारा असतो. एकलहरी सापावर ताण! मात्र प्रत्येक देश ‘परस्पर पावणेतेरा’ पॉलिसीचा असतो, हें विसरता कामा नये.
मनुस्मृति पुराणें आणि देवळे असा तीनपेडी फांस हिंदु समाजावर लटकावून भिक्षुकशाही ब्राम्हणांनी आपल्या जातीच्या सवत्या सुभ्याचें सोंवळें वर्चस्व आजवर टिकवून धरलेलें आहे. ब्राम्हणांच्या अस्तित्वाचें नाजूक वर्म येथेंच आहे. या मर्मावर कोणी घाव घालतांच एकजात सुधारक दुर्धारक भटे सापासारखी कां फुसफुसतात, याचें अझून बर्‍याच बावळट शहाण्यांना आणि भोळसट भटेतरांना मोठे आश्चर्य वाटतें. मनुस्मृति पुराणें आणि देवळें या तीनच गोष्टींवर आज प्रत्येक भट जगत असतो. पण या तीनच गोष्टी म्हणजे अखिल भटेतर दुनियेच्या उरावर तीन प्राणघातक धोंडी आहेत.
या तीन गोष्टी नष्ट करा, जाळून पोळून खाक करा कीं भिक्षुकशाही रसातळाला गेलीच! प्रदर्शनासाठीं तिचा वाळवून ठेवलेला नमूनाहि हातीं लागणार नाहीं. पण हा सोन्याचा दिवस उगविण्यापूर्वी ब्राम्हणांनीं या तीन महापातकांबद्दल भटेतरांच्या मनावर डागलेली धार्मिक पापपुण्याची मोहनी नाहीशी करणे फार कठीण काम आहे.
देवळाचा उपयोग पूर्वी प्राचीन काळीं कदाचित् चांगला होत असेल. धर्मप्रसाराचें व धर्मरक्षणाचें कार्य या देवळांनीं किंवा त्यांतल्या धोंड्यादगड्या देवदेवांनी आजपर्यंत काय केले. ते इतिहासावरून दिसतच आहे. गिझनीच्या महंमदाचा सोट्याचा तडाका सोमनाथाच्या टाळक्यावर पडेपर्यंत हिंदूंचे देव म्हणजे इंपिरियल बँकेचे बाप असावे, अशी पुसट सुद्धां कल्पना कधिं इतिहासाला आलेली नव्हती. त्या वेळेपर्यंत लघुरुद्र महारुद्राची रात्रंदिवस अखंड बोंबाबोंब करणारे हिंदु आणि त्यांचे पराक्रमी राजे सोमनाथाच्या पिंडीखालच्या भुयारांत संपत्ति साठविण्याचा ‘धर्मवान्’ धंदा करीत असतील, हें महंमद गिझनीला जसें बिनचूक कळलें, तसें फुटक्या कपाळाच्या सोमनाथालाहि कळलें नसावें असें वाटतें. म्हणूनच महंमदाच्या बजरंगी सोट्याचे थाड थाड थाड एकामागून दोन तीन तडाके खाईपर्यंत त्याला आपल्या वरील प्रसंगाची कल्पना आली नाहीं.
कल्पनेचें मंदीर टाळके.
तेच कडाड फुटल्यावर कल्पना तेथे राहणार कशी? आणि प्रामाणिक वेश्येप्रमाणें राहिलीच तर ती सोमनाथाला कळणार कशी? महंमद गिझनीच्या वेळेपर्यंत हिंदूंची देवळे म्हणजे अनंत भल्याबुर्‍या त्रांगड्यांची पेवें बनलेली होती. हा वेळ पावेतो मुसलमानी स्वारीवाल्यांना देव किंवा देवळें फोडण्याची कल्पना खुमखुम किंवा वेड मुळीच माहीत नव्हतें. देव आणि देवळें फोडण्याची चटक मुसलमानांना सोमनाथाने लावलेली आहे. सोट्याच्या तीन दणक्यांत पिंडीखालीं जर अपंरपार द्रव्य आणि सगळ्या राजकारणी गुह्याचे कागदपत्र मिळाले, तर असल्या घसघशीत बोहाणीच्या जोरावर देवळें फोडण्याचा धंदा सर्रास चालूं न करायला ते धाडशी मुसलमान मूर्ख किंवा हिंदू थोडेच होते! चालू घडीचा मुसलमानांचा देवळे फोडण्याचा व देव बाटविण्याचा प्रघात ‘पीछेसे आयी और आगे बढी’ असल्या वृत्तीचा केवळ ‘बं भोलानाथ’ आहे. यापेक्षा त्यात विशेष कांही नाही.
भिक्षुकशाहीचा भट म्हणजे धर्माचा संरक्षक. त्याचा पालनकर्ता. भट जिवंत तर धर्म जिवंत. भट ओंकारेश्वरावर गेला की धर्म तेव्हाच जाणार सोनापुरांत. ‘ब्राम्हण वर्गानेंच आजपर्यंत धर्म जगविला’ ही भिक्षुकशाहीच्या प्रत्येक जहाल मवाळ गबाळ टवाळ भटाची आरोळी. देवळें म्हणजे धर्माची आगरें. धर्माची गंगा येथेंच उगम पावते. त्या उगमावरच भटाचें आसन. देवळांत तर प्रत्यक्ष देव. सार्‍या विश्वाचा स्वामी, ‘चराचर व्यापुनी’ आणखी वर जो ‘दशांगुलें उरला’ तो हिंदूंच्या देवळात जाऊन भरला. असल्या देवाचें कोण काय करणार? देव मनांत आणील अगर त्याचा कट्टा भक्त देव मानवातला जन्मसिद्ध सनदपट्टयाचा दलाल भट - त्याला मनांत आणायला लावील, तर डोळ्याची पांपणी लवते न लवते तोंच सार्‍या विश्वाची होळी होईल, असा ज्या देवाचा पराक्रम. युद्धक्षेत्राच्या आणि संसाराच्या लढाया लढण्यापूर्वी प्रत्येक वीर या देवापुढे कापराची पोती जाळून त्याचा व त्याच्या ० (पूज्य) दलालाचा आशीर्वाद घेत असे. अशा त्या जगच्चालक सर्वपराक्रमी कतुमकर्तुं अन्यथा कर्तुं सोमनाथावर ज्या वेळीं महमदानें सोटा उगारला, त्या वेळीं रजपूत राजांच्या घिसाड दक्षिणावर टोणग्याप्रमाणें चरणारे हे देवधर्मसंरक्षक भट होते कोठें? ते सारे पंचा सावरून आधींच सूं बाल्या पळाले होते.
सोमनाथ म्हणे मोठें जागृत कडकडीत दैवत. पण या दैवताचा कडकडीतपणा आणि जागृतपणा सुद्धां ऐन प्रसंगी वायबार ठरला. जेथें देवच स्वतःचें संरक्षण करूं शकला नाहीं, तेथें भटांनीं तरी का हकनाहक प्राण द्यावे आणि भट दलालांच्या मार्फत राजकारणापासून तों जनानखान्यापर्यंतची दलाली देवाशी किंवा देवाच्या नांवावर करण्यास सवकलेल्या हिंदु राजांनी देवासाठीं व देवळासाठी काय म्हणून शस्त्र उचलावें? सगळीच जेथें बडवेगिरी, तेथें धर्माच्या पोकळ नांवासाठीं आणि पापपुण्याच्या पाचकळ कल्पनेसाठी कोण कशाला आपला जीव धोक्यात घालतो? जेापर्यंत प्रसंग आला नाही, लघुरुद्र महारुद्र चालूं आहेत,
गचगचीत तूपपोळीचे ढीग
पानांवर आयते येऊन पडत आहेत, आणि दक्षणेच्या मोहरा पुतळ्यांनीं कडोसरी तट्ट फुगत आहे, तोंपर्यंत देवांचा आणि देवळांचा धार्मिक दरारा आणि भट दलालांच्या धर्मप्रवचनांचा खरारा! पण प्राणावरच बेतली तर देवाला कोण पुसतो आणि देवळासाठी कोण लेक रडतो! मानला तर देव नाहींतर धोंडा आणि मानलें तर देऊळ नाहींतर कुंटणखाना! देवाच्या मूर्तीसाठीं आणि देवळाच्या कीर्तीसाठीं प्राणार्पण करणारा एक तरी भटदलाल इतिहासांत कोणी दाखवून देईल, त्याला वर्षभर प्रबोधन मासिक फुकट. म्हणे, ब्राम्हणांनी धर्म जगविला!
आता, या आमच्या धर्माच्या देवळांत कसला धर्म वावरत असतो, हें पाहिलें पाहिजे मूर्तिपूजा अथवा प्रतिक पूजा ‘अनादिमध्यांतमनंतवीर्यम्’ अशा परमेश्वरचिंतनार्थ उपयोगी पडणारें एक सुटसुटीत साधन म्हणून कांही काळ क्षम्य ठरेल व आजपर्यंत ठरलेंहि. परंतु, देवळांतली ही मूर्ती म्हणजे देव नव्हे, केवळ धोंडा, भातकुलीच्या खेळांतल्या बाहुलीसारखी क्षुद्र वस्तू, ही वस्तुस्थिति पुजारी भटदलालापासून तों तिच्यापुढें कपाळें घासणार्‍या भक्त भक्तिणीपर्यंत सर्वांना स्वच्छ माहीत असते. असल्या धोंड्यांची पूजा प्रार्थना करून आत्मोन्नति होणें शक्य नाहीं, आणि प्राणावर बेतली तर हा शृंगारलेला दगड स्वतःचें किंवा भक्तांचें मुळीच संरक्षण अगर तारण करूं शकत नाही, हें प्रत्येक हिंदुमात्राला कळत असूनहि देवळांतल्या घंटा बडवायला सांज सकाळ कोट्यवधि हिंदु काय म्हणून देवळांत जातात? बाप आजे पणजे गेले म्हणून जातात, का त्यांना एखादी गुप्त जादू अथवा मधुसुख विषघट असें कारस्थान तेथे ओढून नेतें? हिंदु लोकांची देवळ्या देवांविषयी भावना जर अस्सल आणि आत्यंतिक प्रेमाची असती, तर हिंदुस्थानांत मुसलमानी बडग्याला एकहि देऊळ व एकहि देव खास बळी पडला नसता. अर्थात् नाटके सिनेमा तमाशांचीं थेटरें हीं जशी क्षणभर विरंगुळ्याची ठिकाणे, करमणूकच्या करमणूक आणि पटला काही उपदेश तर पटला, नाहींतर जागच्या जागीं निसटला, या पेक्षा देवळांची विशेष किंमत हिंदु लोकांनी मुळींच बाळगलेली दिसत नाहीं. तरीहि देव देवळांविषयी शाब्दिक प्रेमाचा हिंदु जिव्हेचा धबधबा पहावा तों त्याच्या धडधडाटापुढें गिरसप्पा नायगाराच्या कानठळ्या बसतात! हें काय भटबंगाल आहे?
हे भटबंगाल हिंदुस्थानच्या नकाशात सापडणारें नसून, ‘ते थेट भटांच्या पोटात आहे. देवळांचा धर्म म्हणजे भटांच्या पोटापाण्याचें गुप्त मर्म आहे. या मर्माचे वर्म अफाट भटेतरांना कधीच उमगू नये, म्हणून भटांनीं आठरा पुराणांची पैदास करून ठेवलेली आहे. गीता व उपनिषदादि आचारविचार क्रांतिकारक आणि सत्यशोधक ग्रंथ कितीहि असले, तरी देवळांवर देह जगविणार्‍या या भूदेवांचा विशेष मारा पुराणांवरच असतो. पुराणांचा पाचकळपणा प्रगट करण्याचें येथें प्रयोजन नाहीं.
पुराणांच्या पचनी पडलेला प्रत्येक प्राणी ईश्वरविषयक कल्पनेत इतका पागल बनतो कीं दगड्या देवाच्या पायांऐवजी भटाच्या पायांवर टाळकीं घासतो आणि त्याचे पाय धुतलेलें पाणी ‘पवित्र तीर्थ’ म्हणून घटघटा पितो. देवळात कधी कीर्तने पुराणें प्रवचनें होतात. पण
सर्वांची झांप छिनाल भागवतावर
आणि पाचकळ पुराणांवर. या पुराणांच्या श्रवण मनन निदिध्यासानें हिंदु स्त्रीपुरुषांच्या मनावर कसकसले घाणेरडे व विकृत परिणाम आजपर्यंत झाले, आज होत आहेत व पुढें होतील, याची नीटशी कल्पना राजकर्त्या इंग्रेजांना आणि अंमलबजावणी व न्यायचौकशी खात्यांवरच्या त्यांच्या ऐ. सी. एस. गोर्‍या बृहस्पतींना होणेंच शक्य नाहीं. म्हणूनच भटी पुराणांतून केलेल्या भटेतरांच्या बीभत्स नालिस्तीच्या दंशाच्या वेदना त्यांना भासत नाहींत आणि एखाद्या जागृत सुधारक भटेतराने त्या वेदना व्यक्त करण्यासाठी उघड उघड जोडेपैजार करून भिक्षुकशाहीची शेंडी गदगदा हालविली, तर त्याचें खरें रहस्य अजमावण्याची या परक्या गोर्‍या न्यायाधिशांना कांहीं भावनाच नसते. अर्थात् त्यांच्या न्यायाचा काटा, धोब्याच्या आडव्या उभ्या घावाप्रमाणें, पुराणमंडनावर, म्हणजेच भिक्षुक भटांच्या जानव्यांत बर्‍याच वेळा अडकून पडतो. देवळांचें महात्म्य पुराणांनीं वाढविलें. ‘पुराणें म्हणजे शिमगा’ असें पुष्कळ विचारवंतांचें म्हणणें आहे. पुराणें म्हणजे हिंदु धर्माचे शौचकूप असे आमचे मत आहे. पुराणांत कांही गोष्टी चांगल्या आहेत, असें कांहीं भेदरट सुधारकहि म्हणतात. असतील. शौचकूपांत पडलेल्या मोहरा पुतळ्या ज्यांना उचलायच्या असतील, त्यांनी खुशाल उचलाव्या. आम्ही त्यांचा हात धरू इच्छित नाहीं. पुराणें म्हणजे शौचकूप ठरल्यावर त्यांच्या जिवावर जगणार्‍या देवळांत काय काय पातकांच्या गिरण्या सुरू असतात,
याची कल्पनाच केलेली बरी.
देवळे म्हणजे भिक्षुकशाहीच्या जन्मसिद्ध वतनी जहागिर्‍या. देवळाशिवाय भट नाहीं आणि भटाशिवाय देऊळ नाहीं, असा एक सनातन नियमच ठरून गेला. त्यामुळें पुराणप्रसव्या भटांनी देवळांची संख्या भरंसाट वाढविण्यासाठी देवांचीहि देवसंख्या वाढवीत वाढवीत ३३ कोटींवर नेऊन भिडविली. त्यांत पुन्हा देवांमध्येहि श्रेष्ठ-कनिष्ठपणाच्या जाती उत्पन्न केल्या. विष्णुपुराणांत विष्णू श्रेष्ठ, बाकी देव लुच्चे. गणेशपुराणांत गणोबा श्रेष्ठ, बाकी देव कुचकामी. देवीपुराणात देवी श्रेष्ठ, बाकी पुल्लिंगी देव सारे बदमाश. अशी देवादेवातच लठ्ठालठ्ठी लाऊन दिली आणि प्रत्येक देवाच्या संप्रदायाचे निरनिराळे भक्तसंघ हिंदु समाजांत चिथावून दिले. त्यामुळें प्रत्येक देवांचें देऊळ, या अहमहमिकेनें सार्‍या हिंदुस्थानभर देवळांचा मुसळधार वर्षाव झाला. निरनिराळे देव आणि भक्त यांच्या संप्रदायांत जरी आडवा उभा विस्तव जाई ना, तरी सर्व देवळांत भट मात्र अभेद भावानें देवमानवातला दलाल म्हणून हजरच. बाप-भट जरी रामाचा पुजारी असला, तरी
लेक-भट रावणाच्या पूजेला तयारच.
शिवाय एकाच गांवांत एकाच देवाची अनेक देवळें निर्माण करण्याचाहि एक शिष्ठसंप्रदाय पाडला. शंकराची पिंडी जरी एकाच रंगाढंगाची असली, तरी सोमवार पेठेंत देऊळ म्हणून सोमेश्वर, भसाड्या तळ्यावर देऊळ म्हणून भसाडेश्वर, बाळोबा पगडवृंदाने बांधलें म्हणून बाळेश्वर, फांशीच्या वडाजवळ पिंडी सांपडली म्हणून फांसेश्वर असें शेंकडों ईश्वर भटांनी निर्माण करून देवळांपायी आपल्या पोटापाण्याचा प्रश्न चबचबीत वंगणावर सफाईत सोडवून घेतला. काकतालीय न्यायानें पुजारी बनलेल्या भटांची घराणीच्या घराणी त्या त्या देवळाचे वंशपरंपरा वतनदार बनले. पुराणांच्या गुलामगिरीनें पागल बनलेल्या हजारों भोळसट हिंदूंनीं देवाला गांवे जमिनी दागदागिनें आंदण द्यावी, ती आयतीच पुजारीं भटाच्या पदरी पडत. नांव देवाचे आणि गांव भटाचें. एका भटी संस्थानांतल्या देवस्थानाला सालीना २०-२५ हजार रूपयांचे वर्षासन आहे. त्यातले जेमतेम ७-७॥ हजार देवाच्या नांवानें कसे तरी कोठें तरी खर्ची पडतात. बाकीची रकम संस्थानाधिपतींच्या ढेकरांत गडप.
देवस्थानचे दागदागिनें वार्षिक उत्सवाला मात्र देवळात दिसतात. तेवढा दिवस पार पडला कीं मग सार्‍या वर्षभर ते पट्टराण्या घट्टराण्यांच्या आंगावर पॉलीश होत असतात. कित्येक देवळांचा तर असा लौकीक आहे कीं देवाला भक्ताने वाहिलेला मोगर्‍याचा हार अर्ध्या तासाच्या आत गमनाजी जमनाजीच्या बुचड्यांत गजर्‍याच्या रूपानें अवतरतो.
मारुतीच्या बेंबटांत टिळकांची मूर्ती
दिसण्याइतका किंवा दत्ताला बेफाम घाम फुटण्याइतकाच हा लोकोत्तर चमत्कार, यात काय संशय? कित्येक देवळांतल्या देवांचे जमीनजुमल्याचें उत्पन्न कोट्यवधि रुपयांचे असून, वार्षिक यात्रेचा खुरदा लाखाच्या खालीं जात नाहीं. या मलिद्यावर किती लक्ष भटांची ऐदी पोटे रांजणासारखी फुगत असतात आणि त्यांच्या आपापसांतील यादवीमुळें कज्जेदलालीचा कसा धुडगूस चालत असतो, याची कमिशनद्वारां चौकशी केली, तर भयंकर विलक्षण प्रकार उघडकीस येतील. फौजदारी गुन्ह्यांची गेली ५० वर्षांची रिकार्डे तपासली तर लक्षावधि सामाजिक व नैतिक अत्याचारांच्या जन्मभूमीचा वा कर्मभूमीचा मान आमच्या हिंदूंच्या देवळांच्याच माथीं मारावा लागेल. सारांश, धर्माची देवळे धर्माची देवळे म्हणून हिंदु कितीहि नाच असले, तरी आजच्या देवळाचा धर्म असा चमत्कारीक व शिसारी येण्या इतका गलिच्छ बनला आहे कीं त्याच्यापुढें शंकराच्या पिंडीच्या उत्पत्तिची ‘पवित्र पुराणोक्त’ कथा पुष्कळच सभ्य ठरेल. या मुद्यावर विशेष स्पष्टोक्तीनें लिहिण्या बोलण्याचा प्रसंग एखाद्या तापट माथ्याच्या भटेतरांवर न येता, माबाप इंग्रेज सरकारच्या एकाद्या सरकारी कमिशनावरच येईल, तरच पवित्र भिक्षुकशाहीला सोनारानें कान टोचल्याचें सौभाग्य भोगायला मिळेल!
देवळांमुळें आणि त्यातल्या देवांमुळें हिंदु समाजाची आत्मिक उन्नति किती झाली, हें भटाभिक्षुकांच्या लठ्ठ दुलदुलीत पोटांवरूनच ठरवायचें असेल, तर आजचा हिंदु समाज आध्यात्मिक मोक्षाला पोचल्याचा थेटपावती द्यायला कांहीं हरकत नाहीं. असल्या जीवन्मुक्त समाजाला या स्वराज्याच्या आणि सहकार असहकाराच्या दलामली हव्या तरी कशाला? दहा वर्षांपूर्वी पर्यंत राजकारणी त्रांगड्यांच्या जोरावर हिंदुंचे सर्वांगीण पुनरुज्जीवन आणि एकजिनसी संघटन करण्याची मिजास मारणारे भटें सुद्धा आज सामाजिक सुधारणेच्या तुणतुण्यावर आपल्या भिक्षुकी अकलेच्या छकड्या गाऊं लागली आहेत. देवदेवळांनी थेट परमहंस स्थितीला नेऊन भिडविलेल्या हिंदु जनांना हे राजकारणी आणि समाजकारणी नसते उपद्व्याप हवेत कशाला? पण ज्या अर्थी हे उपद्व्याप चालूं आहेत, त्या अर्थी धर्म, नीति, न्याय आणि सामाजिक संघटनाच्या कामी हिंदूंची देवळें आणि त्यांतले देव म्हणून पूजलेले दगडधोंडे अखेर मातीमोल ठरल्याचेंच सिद्ध होत आहे. सोमनाथाच्या टाळक्यावर महंमद गिझनीचा लत्ताप्रहार पडल्या दिवसा पासूनचा हिंदू देवळांचा इतिहास पाहिला तर गंजड गोसावडे, ऐदी भिकारी, उनाडटप्पू गुंड आणि पोटभरू भट यांची चंगळ उडविण्यापलीकडे या देवळांनी हिंदुधर्म हिंदुसमाज आणि न्यायनीती यांच्या प्रगतीला सपशेल कुंठविण्याच्या कुंटणपणापेक्षा विशेष कांहींहि केलेलें नाहीं, हेंच दिसून येते.
हिंदुस्थान दरिद्री झाला, मातींतून अन्न काढणारा शेतकरी वर्ग भिकेला लागला, देशी धंदे ठार मेले, मध्यम वर्ग नामशेष झाला, सुशिक्षित पदवीधरांची उपासमार बोकाळली, इत्यादि इत्यादि वगैरे वगैरे आरडाओरडा करण्यांतच राजकारणी अकलेच्या कवायती करणार्‍या ब्रम्हांडपंडितांनी हिंदुस्थानांतील देवळांत केवढी अपार संपत्ति निष्कारण अडकून पडली आहे आणि तिचा उपयोग देशोद्धाराच्या कामीं न होतां, लुच्च्या लफंग्या चोर जार एदी हलकटांच्या चैनीसाठीं कसा होत आहे, इकडे आता कसोशीनें लक्ष देण्याची वेळ आली आहे
दुष्काळांने कोट्यवधि लोक देशांत अन्नान्न करून मेले, तरी देवळांतल्या दगडधोंड्यांना शिरा केशरीभाताचा त्रिकाळ नैवेद्य अखंड चालूंच आहे. हजारों उमेदवार ग्रॅज्युएट तरूण उदरभरणासाठी भयाभया करीत फिरत असले, तरी अब्जावधि रुपयांचे जडजवाहीर व दागदागिन्यांनी देवळांतल्या दगडाधोंड्यांचा शृंगारथाट बिनतक्रार दररोज चालूंच आहे. देशांतला शेतकरी कळणाकोंड्याला आणि घोंगडीच्या ठिगळाला महाग होऊन देशोधडीला लागला, तरी देवळांतल्या भटसेनेच्या पोटाच्या चढत्या कमानीला तिळाएवढाहि खळगा आजपर्यंत कधी पडला नाहीं. विद्येची चार अक्षरें शिकवा हो शिकवा, म्हणून शेंकडा ९६ जीवांचा सारखा कंठशोष चालूं असताहि, देवळातल्या घुमटाखालीं लाखों महामूर्ख भट गोसावडे गंजड आणि ठगे गंधभस्म रुद्राक्षांच्या पुण्याईवर पोट फुटून वांति होईपर्यंत पराधीवरी पल्ले धान्याचा बिनबोभाट फडशा पाडीत असतात.
देवळांच्या छपराखालीं ब्रम्हचार्‍याचे वंश
किती वाढतात, पति नसतांनाहि किती पतिव्रता पुत्रवति होतात, किती गोसावडे सावकारी करतात, किती गुरुमहाराजांचे मठ गोकुळकाल्यात कटिबंध बुडतात, आणि किती पळपुट्या छंगीभंगी टग्यांचे थर तेथें खुशालचेंडू प्रमाणें जगतात, या गोष्टींची न्यायनिष्ठुरतेनें जर कसून तपासणी होईल, तर मुसलमानांनी देवळांवर घाव घालण्यापूर्वी किंवा बोलशेबिझमूवजा विचारांची वावटळ उठण्यापूर्वी, अभिनव विचारक्रांतीचा तरुण हिंदुसंघ निराशेच्या झटक्यांत या देवळांची राखरांगोळी करायला अस्तन्या वर सारून पुढें कधिं काळीं सरसावलाच, तर त्यांत आश्चर्य वाटायला नको.
धर्मासाठी उभारलेल्या देवळांचा धर्म आज इतक सैतानी बनलेला आहे कीं त्याचें उच्चाटन केल्याशिवाय हिंदु जनांचें अस्तित्व या पुढें बिनधोक टिकणें बरेच मुष्किलीचें आहे. देवळें जर हिंदु धर्माचीं मंदिरें, तर तेथें अखिल हिंदुमात्राचा प्रवेश अगत्य झालाच पाहिजे. परंतु, सामाजिक बाह्य प्रदेशांत भटांनीं माजविलेला जातिभेद व जातिद्वेष या धर्ममंदिरांतूनच उगम पावल्यामुळें, देवळें म्हणजे हिंदूंच्या जातिद्वैताचीं नरककुंडेंच म्हटलीं तरी चालतील. स्वजातिवर्चस्वासाठींच जेथें भिक्षुकांनीं देवदेवळांचे पर्वतप्राय दगडधोंडे आपल्या अचाट कल्पनेंतून प्रत्यक्ष प्रसविलें, तेथें देवळे ‘हिंदूंची’ म्हणून जरी जनात मिरवली, तरी ती ‘भटांची खास मिरास’ या भावनेनेंच आजपर्यंत चालूं आहेत. धर्माची गंगा देवळांत, देवळांचा गंगाराम भट आणि भट म्हणजे सर्व हिंदु समाजाचा जन्मसिद्ध पिता, गुरू, न्यायाधीश, मोक्षदाता आणि भूदेव. अखिल हिंदु जनांनीं आपलें सर्वस्व फुंकून देवळांच्या आणि देवांच्या पायावर ओतलें, तरी देऊळ आणि देव यांचा खरा मालक भटच. त्याच्या शिवाय देव कोणाचीच पूजा घेत नाहीं. कोणी आडदांड भटेतर बळेच करू म्हणेल तर देव ती मान्य करीत नाहीं. लागलाच तो भंगतो. त्याला दरदरून घाम फुटतो. त्याला इन्फ्लुएंझा होतो. मग तो नवसाला फळत नाहीं. शेजारतीला निजत नाहीं. काकड आरतीला उठत नाहीं. नैवेद्याचे ताट चाटीत नाहीं. पालखीत बसत नाही. देवाला एखादी देवी असली तर तिच्याहि रंगमहालांत जात नाही. विडा खात नाही. खाल्ला तर गिळीत नाहीं आणि थुंकतहि नाहीं. असा मोठा हाहाकार उडतो. पोटापाण्याची काळजी नसलेल्या भट दलालाच्याहि तोंडचे पाणी पळतें. कित्येक वेळां तुरुंगातून निसटलेल्या बिलंदर कैद्याप्रमाणें देवळांतून देव पटकन नाहींसा होतो आणि पुनवडीचा पेटिश्वर एकदम पैठणच्या पटांगणांत फडेश्वर म्हणून उपस्थित होतो.
असल्या माथेफिरू देवदेवींना ताळ्यावर आणण्याचें सामर्थ्य अवघ्या विश्वांत फक्त एकट्या भट-भूदेवांच्याच हातीं असल्यामुळें, भटेतर हिंदुजनांचा देव आणि देवळांशीं राहणारा संबंध किती जवळ आणि किती लांब असावा, हें ठरविण्याची मुखत्यारी देवळांच्या उत्पत्तिकाळापासून सर्वस्वी ‘भटार्पण’ च राहिली, यांत कांहीं नवल नसलें, तरी त्यांत भटेतर हिंदूंच्या गुलामी मनोवृत्तीचा इतिहास स्पष्ट चित्रित झालेला आहे.
गोळीला तुम्ही आणि पोळीला आम्ही,
हा भटांचा ‘सनातन धर्म’ त्यांनीं आजपर्यंत पोटापाड मेहनत करून टिकविला आहे. समाज क्षेत्रांत भिक्षुकशाही जगद्गुरूनीं हिंदुहिंदुतच स्पृश्य आणि अस्पृश्य अशी ‘सनातनी’ द्वैताची पोखरण घातल्यावर त्यांच्या दण्डधारकांनी आणि ‘पवित्र’ बडव्यांनी स्पृश्य भागांतहि भट-भटेतर रामरक्षा रांगोळी ओढून ठेवण्याचा जोरकस यत्न करण्यांत, या हिंदुबुव देवळांचाच प्रामुख्यानें उपयोग करून घेतलेला आहे.
भट-भटेतर वादाची नरकनदी देवळांतूनच उगम पावलेली आहे आणि ज्यांना हा वाद अज्जीबाद समूळ नष्ट व्हावा, असें मनापासून वाटत असेल, त्या सर्व विवेकवादी स्पृश्याऽस्पृश्य हिंदुजनांनी आपल्या कडव्या निषेधाचा पहिला घांव या देवळांवरच घातला पाहिजे. देवळांचें महात्म्य सफाई नष्ट झाल्याशिवाय हिंदु समाजाच्या गुलामगिरीला कारण झालेल्या व होणार्‍या द्वैतभावनेचा या हिंदुस्थानांतून बीमोड होणार नाहीं.
मूर्तिपूजा बरी का वाईट, खरी का खोटी, तारक का मारक इत्यादि मुद्दे जरी बाजूला ठेवले तरी, देवळातल्या देवात कांहीं तरी ‘विशेष देवपणा असणें आणि तसा तो अकिल्मिष भासणें अगत्याचे आहे. ‘देवाचिये द्वारीं। उभा क्षणभरीं। तेणें मुक्ती चारी। सांधियेल्या॥’ अशा भावनेचे अभंग कवनांत तिहि गोड वाटले, तरी ते हिंदु देवळांच्या व देवांच्या बाबतीत शब्दशः भंगतात. शिवाय, ‘द्वारी’ ‘क्षणभरीं उभा’ राहणारा व राहण्याची शिफारस करणारा कवि मनाने ‘भटी महात्म्याचा गुलाम’च असल्यामुळें, देवळाच्या आत देवांचे काय काय रंगढंग चालू असावे, याची त्या बावळटाला काय कल्पना असणार? आणि कोणी करून दिलीच तर ती त्याला काय पटणार? देवळात गेले की मन क्षणभर संसाराच्या तापांतून मुक्त व्हावें, शांत व्हावें, घटकाभर जगाला विसरावें, आणि देवाच्या चरणांवर मस्तक ठेऊन पारमेश्वरी सृष्टीच्या अनंतत्वांत विलीन व्हावें, असा अनुभव येण्याइतके या देवांच्या मूर्तीत काय असते. जो माणसांचा थाट तोच देवांचा थाट. ज्या माणसांच्या चैनीच्या गोष्टी, त्याच देवांच्या. माणसांच्या भावना, त्याच देवांच्या भावना. माणसांना थंडी वाजते, देवांना वाजते. गावांत कडक उन्हाळा कडकला की देवाला पंखा सुरूं झालाच.
शंकराच्या पिंडीवर गळणीचे गाडगे
लटकलेलेंच. माणसांचा जनानखाना, देवांचा जनानखाना. भोजनोत्तर माणसांना वामकुक्षी, देवांनाहि तीच सवय. माणसें रात्रीं निजतात, देवसुद्धां शेजारती होतांच पलंगीं पहुडतात. मग सकाळच्या काकड आरतीपर्यंत देव जागे व्हायचे नाहींत. सारांश, माणसांच्या सर्व भल्याबुर्‍या विचार विकारांचा आरोप या दगड्या देवांवर होत आल्यामुळें, देव आणि माणूस यांतल्या भेदाची रेषा युक्लीडच्या रेषे प्रमाणे ‘रुंदीशिवाय लांबी’ अशा ‘समजून चाला’ (take it for granted) धर्तीचीच झाली आहे. ‘जसा भक्त तसा देव’ हें सूत्र वाचाबोलायला छान सुटसुटीत खरें, पण त्यामुळे ईश्वरविषयक भावना, धर्मविषयक आदर आणि नीतिविषयक चाड यांत माणसांची मनोवृत्ति खिळखिळी होऊन बसली आहे, याकडे दुर्लक्ष करून भागणार नाहीं.
अशाहि खिळखिळ्या भावनांच्या अवस्थेंत, देव म्हणजे हिंदुजनांचे देव आणि देवळें म्हणजे हिंदुजनांची देवळें, त्यांत न हिंदूंचा संबंध नाहीं, हा सिद्धांत गृहीत धरला, तर ‘हिंदु’ म्हणविणार्‍या प्रत्येक स्त्री पुरुषाला, मग ती ब्राम्हण क्षत्रिय वैश्य शूद्र असो, महार मांग धेड अस्पृश्य असो, नाही तर शुद्धीच्या मार्गानें परावर्तित झालेली असो, त्या प्रत्येकाला हिंदु देवळांत जाऊन, तेथल्या हिंदु देवांची यथाभाव यथासाहित्य स्वतः पूजा करण्याचा, निदान त्या मूर्तीच्या चरणांवर मस्तक टेकण्याचा धर्मसिद्ध अधिकार असलाच पाहिजे. हा अधिकार जेथें जेथें नसेल, लौकिकी व्यवहारांतले जातिभेद, मतभेद, आचारविचार भेद जर देवळांतहि धुडगूस घालीत असतील, आणि ‘अनाथांचा नाथ होसी तू दयाळा’ अशा देवापुढेंहि जर आमचा माणूसघाणेपणाचा उकीरडा सदैव पसरलेला रहात असेल, तर कोणाच्याहि मनोभावनांची पर्वा न करता, कडवे सुधारक (radical reformer) या नात्यानें, लोकशाहीची शपथ घेऊन, आम्ही स्पष्ट म्हणतों कीं हीं देवळें नसून सैतानखाने आहेत. हिंदुसंघातल्या माणसामाणसांतच असली दुस्मानी सुलतानी माजविणार्‍या देवळांच्या पुरस्कर्त्यांच्या शुद्धि संघटनाच्या वल्गना किती दांभिकपणाच्या आणि लुच्चेगिरीच्या आहेत, याचा वाचकांनींच विचार करावा.
सध्या लोकशाहीचें वारें वाहत आहे. व्यक्तिमात्राच्या स्वातंत्र्याला विरोध करण्याची आज कोणाचीहि प्राज्ञा नाहीं. अशा वेळीं हिंदु देवळांतहि लोकशाहीची वावटळ घुसणें अगत्याचें आहे. राजकीय स्वातंत्र्याच्या वल्गना करणारांनीं इतर सर्व क्षेत्रांतल्या गुलामगिरीची आणि गुलामगिरीप्रवर्तक सर्व संस्थांची राखरांगोळीच केली पाहिजे. हिंदुसमाजात माणुसघाण पसरविणार्‍या देवळांची विल्हेवाट लावण्याचे तीन मार्ग आम्ही हिंदुजनांना सुचवीत आहों.
पहिला मार्ग बहिष्काराचा. हा लिबरली बिरबलगिरीचा ‘मवाळी’ मार्ग आहे. हिंदूंच्या देवळांत भटाशिवाय, हिंदूंचा प्रवेशाचा व पूजनाचा धर्मदत्त अधिकार जर लाथाडला जात असेल, तर तीं देवळें ‘हिंदूंची’ नव्हत. तीं सैतानांचीं स्मशानमंदिरें समजून त्यावर बहिष्कार टाकावा. त्यांना आजपर्यंत फाजील दानधर्मावर जगविल्याच्या मूर्खपणाबद्दल एक सणसणीत तोंडांत मारून घ्यावी आणि यापुढें त्यांना जगविण्याचा किंवा नवीन देवळाच्या पैदाशीचा प्रत्यक्षाप्रत्यक्ष प्रयत्न न करण्याविषयीं ‘आईची शपथ’ घ्यावी हा उपाय खरा, पण त्यांतहि एक अपाय आहे. या उपायानें देवळांचे पापी डोल्हारे जमीनदोस्त होण्यास कालावधि लागेल, आणि तोपर्यंत हिंदूंच्या सामाजिक जीवनात अधिकाधिक किडे पडण्याचा क्रम मात्र मुळींच बंद पडणार नाहीं. दूरदृष्टी भटांनी प्रत्येक देवस्थानाची गंगाजळी इतकी तुडुंब ठेचून भरलेली आहे, कीं सार्‍या भटेतर दुनियेनें देवळांवर जरी बहिष्कार घातला, तरी देवळांचा ‘वर्णाश्रमी सनातनी’ सवता सुभा भटजात बिनबोभाट आणखीं दहा शतके चालवील. अखिल ब्राम्हणेतर दुनिया जरी निसर्ग धर्मानुसार आपल्या मातेच्याच उदरीं जन्मत असली, तरी एकटी ब्राम्हण जातच फक्त ब्रम्हदेवाच्या तोंडातून जन्मलेली असल्यामुळें, त्या चारतोंड्या सृष्टीविधात्याची सारी इलमबाजी ब्राम्हणजातीत बिनतोड धगधगत असते. अशा इलमी जातीच्या सवाई ब्रम्हदेवांना असा नाहीं तर तसा पेंच घालण्याच्या कामीं कोण मानवाचा कारटा विरोध करूं शकेल? जुने देव आणि जुनीं देवळें किफायतशीर होणार नाहीतं, या दूर धोरणानें त्यांनीं आतांपासूनच नव्या धर्तीच्या देवळांचा उपक्रम सुरू केला आहे. आज जे पुतळे दिसत आहेत, नवीन नवीन बनत आहेत, आणि त्या पायीं जनतेचे लक्षावधि रुपये कायदेबाजीच्या ठाकठीक चापांतून बिनबोभाट दडपले जात आहेत, त्यांकडे किंचित विचारपूर्वक पहा, म्हणजे आमच्या शंकेची मख्खी उमजून येईल. आज मुंबईच्या बॅकबेवर दिसणारे साखळदंडाचे चार खांब थोड्याच वर्षांत टोलेजंग देवळांत रूपांतर पावतील, आणि बाबुलनाथी घुमटाच्या उंचीशी स्पर्धा करणार्‍या त्या देवळांतला टिळकेश्वर भक्तांच्या नवसाला 24 तासांतून 48 वेळ भसाभस प्रसन्न होऊ लागेल. तात्पर्य, बहिष्काराचा हा मार्ग दिसतो तितका खटकेबाज उपायाचा नव्हे.
दुसरा मार्ग वहिवाटीला धाब्यावर बसवून किंबहुना वहिवाटीचा चेंदामेंदा करून, हिंदुत्वाच्या ठळक सबबीवर अखिल हिंदुजनांनी देऊळ प्रवेशाचा आणि देवपूजेचा अधिकार धिटाईने बजवावा. वहिवाट ही रूढीचीच सख्खी बहिण. तिची पर्वा षंढ, गुलाम आणि मूर्ख यांनीच करावी. ‘आम्ही हिंदु आहोत. आम्हांला देवळात शिरून देवदर्शन घेण्याची परवानगी देतां कां हो’ म्हणून लेखी तोंडी आर्जव-वेंगाडणी करणार्‍या उमरावतीच्या हिंदूंत आणि ‘आम्हीं स्वराज्याला पात्र आहोंत, आम्हांला देता का हो स्वराज्य?’ म्हणून काँग्रेस वेंगाडणी करणार्‍या हिंदी लोकांत काय फरक? स्वराज्याचा प्रश्न माशाने गिळलेल्या माणकाचा, तर देवळाचा प्रश्न भटाने गिळलेल्या धर्माचा. धर्मांत सरकार हात घालीत नाहीं, अशी एक गैरसमजूत रूढ आहे. धिटाईनें देवळात प्रवेश करण्याच्या अगर देवपुजेच्या बाबतीत जर भटांच्या बाजूनें सरकारी कायदा आडवा येत असेल तर भटेतर अखिल हिंदुजनांच्या हिंदुत्वाचा तो अपमानच होय. असा अपमान सहन करण्यापेक्षा सत्याग्रह करून मेलेले काय वाईट. मात्र, हा निर्वाणीचा प्रश्न दगड्या देवदेवींची पूजा करण्यास हापापलेल्या अंधश्रद्धाळू हिंदूंचाच आहे. नवमतवादी सुधारकांना देवदेवळांची गुलामगिरी यापुढें साफ नको आहे.
कोणत्याहि गोष्टीचें प्राचीनत्व मानवी प्रेमाशी घट्ट चिकटून बसतें. ती गोष्ट त्याज्य असली तरी मग तिचा त्याग करणें माणसाच्या जिवावर येते, पण त्यागाशिवाय कोणत्याहि बाबतीत प्रगति होणें शक्य नाहीं, हा सनातन निसर्गधर्म आहे. अर्थात् हिंदु समाजाला ‘हिंदु समाज’ म्हणून इतर मानववंशाच्या चढाओढींत मर्दाप्रमाणें टिकाव धरावयाचा असेल, तर सामाजिक संघटनेंत द्वैताचें व द्वेषाचें विष कालविणार्‍या देवळांचा प्रेमा दूर झुगारून देणेंच अगत्याचें आहे. देवळें आपल्या मूळ धर्मापासून कंा चेंवली? तर ती भटांभिक्षुकांच्या एकमुखी सत्तेखालीं गेलीं म्हणून. देवळात भट का घुसला आणि शिरजोर झाला? तर देवळांत एक कोणीतरी दगड्या देव बसला म्हणून. देवामुळें भट आणि भटामुळें देवळें. अर्थात् देवाचीच उचलबांगडी केली, तर भटाला व त्याच्या एकमुखी सत्तेला कायमची गति मिळून, देवळांच्या इमारती व त्यांची उत्पन्ने हव्या त्या देशकार्यासाठी आज मोकळी होतील. हिंदुस्थानातल्या सगळ्या मूर्ति व पिंड्या जमा करून एखाद्या मोठ्या मध्यवर्ती शहरात त्यांचे एक कायम प्रदर्शन करावें म्हणजे भावी हिंदु पिढ्यांना आणि इतिहास संशोधकांना या प्रदर्शनामुळे हिंदु जनांच्या धार्मिक उत्क्रांतीचा इतिहास चांगला अभ्यासतां येईल. रिकामी पडलेली देवळें आणि त्यांचा कोट्यवधि रुपयांची उत्पन्नें यांचा हिंदु समाजाच्या सुधारणेसाठी व प्रगतिसाठीं कसकसा उपयोग करावयाचा, हें ठरविण्यासाठी एक अखिल भारतीय हिंदु मण्डळ नेमावे. अशी कांही योजना झाल्यास पंथ मत पक्षभेदांचा निरास होऊन, देवळांचा अनेक सत्कार्यांकडे उपयोग होईल. सार्वजनिक वाचनालयें, संशोधनशाळा, वेधशाळा, शास्त्रीय प्रयोगशाळा, दवाखाने, अनाथाश्रम, सोशल-क्लब्ज, व्याख्यानमंदिरें, तालीमखाने, सहभोजनशाळा इत्यादि नाना प्रकारच्या देशोद्धारक गोष्टींकडे देवळांचा सदुपयोग अभेद भावानें करता येणें शक्य आहे. शुद्धी संघटनाचें कामहि तेथें उत्तम होईल. सारांश, हिंदु समाजात माणुसघाण पसरविणार्‍या देवळांतला बागूलबोवा किंवा बागूलबाईच एकदां उचकून मध्यवर्ति प्रदर्शनात जाऊन बसली की हिंदु संघटनाचा मार्ग पुष्कळच मोकळा होईल. या कामी त्यागाची इतकीहि धडाडी हिंदुजनांना दाखवितां येत नसेल, तर स्वराज्यालाच काय, पण जगायलाहि ते कुपात्र ठरतील, यात मुळींच संदेह नाहीं.
तो सच्चिदानंद परमेश्वर अखिल हिंदु भगिनी बांधवांना देव-देवळांची धार्मिक गुलामगिरी रसातळाला नेण्याची प्रेरणा देवो, एवढी अनन्य भावानें प्रार्थना करून, हा बराच वाढलेला विचार आचारक्रांतीसाठी वाचकांच्या चरणीं रुजूं करतो.
* * * *